Husi: Hermenegildo da Costa Tilman
Ohin loron komunidade Timor-Leste pániku ba presu folin sasán ne’ebé sa’e makas. Depois de’it iha fulan balu nia laran Portu Tibar hetan inaugurasaun, tuir mai presu produtu kuantidade sa’e aas kedas.
Hanesan sidadaun Timoroan sente kontente ho prezente portu Tibar. Maibé fatór hosi prezente portu Tibar mak halo taxa sa’e no ikus hodi hamosu inflasaun ka la’e? iha artigu ida ne’e ita sei ko’alia kona ba fatór inflasaun ekonomia nian ne’ebé mak agora daudauk sa’e ba 3,8%:
Pergunta Tanba saida mak presu sasán sempre sa’e kada tinan? Tanba saida mak presu la tun dala ida dala ida de’it iha tempu ne’ebé hanesan? Iha Termu ekonomia ne’ebé folin sasán sira-ne’e sa’e jeralmente bolu nu’udar inflasaun. Definisaun kona-ba inflasaun nu’udar kondisaun ida-ne’ebé presu sasán sa’e beibeik durante tempu naruk tanba la iha balansu iha fluxu osan no sasán sira. Inflasaun mak fenómenu ekonómiku ida-ne’ebé akontese naturalmente tanba mudansa iha komponente oioin iha rotasaun roda ekonómiku.
Fenómenu ida-ne’e la’ós de’it akontese iha ekonomia modernu sira, maibé akontese iha tinan rihun ba rihun liubá no sei kontinua akontese bainhira sistema ekonomia la’o hela. Kauza ba folin sasán ne’ebé karun tanba inflasaun no mudansa iha kurva ba nesesidade no fornesimentu no mós montante osan ne’ebé sirkula iha sosiedade.
Kondisaun ida-ne’ebé indika inflasaun mak presu sasán nesesidade báziku loroloron nian sa’e. ida ne’e se mak sala/ povu lahatene maibé hanesan ukun na’in tenke hadeer hodi hare problema ne’ebé mak agora daudauk povu sente kona ba nesesidade báziku moris nian.
Nia problemátika ne’e saida los hodi ikus hamosu inflasaun ba sasán liu-liu presu taxa aumenta nesesidade báziku ne’ebé mak povu atu konsumu aumenta sa’e makas. Kasian tebes ba povu sira ne’ebé mak kategoria status “iha” bele hola maibé oinsá ba povu sira ne’ebé mak ho status saláriu mínimu “natoon” atu ba moris los iha ne’ebé? Problema inflasaun taxa ne’e sériu/ presiza hadi’a lalais?. Tanba relevánsia ho povu nia moris kona ba nesesidade báziku moris loro-loron nian.
Ita hatene katak, Bainhira nesesidade ba sasán ida nia folin sa’e maka’as, maka nia impaktu boot tebes ba povu kbiit laek sira nia moris. Ida ne’e presiza analiza sientífiku ida husi parte ekonomia nian atu tau kontrolu ba folin sasán nian ne’ebé mak agora daudauk sa’e makas.
Governu tenke lalais responde ba nesesidade merkadu tanba ohin loron ema barak halerik ba folin sasán sa’e. se karik folin taxa mak sa’e makas presiza hadi’a lalais sistema atu labele fó impaktu negativu ba povu. Labele hamosu hamlaha iha nasaun se bainhira ita hateten de’it katak taxa folin sa’e diak hela. Tanba ko’alia kona ba direitu moris ema hotu hanesan sidadaun hakarak moris iha ambiente ne’e diak. Laos moris fali iha ambiente ne’ebé nakonu ho presaun nian.
Tuir matenek na’in hosi Japaun, Dr. Byung Kyong Jang katak inflasaun iha Timor-Leste rezultadu hosi importasaun sasán barak liu husi rai li’ur no tanba produsaun lokál limitadu nune’e katak sasán nia folin sa’e; poor ezemplu sasán báziku hanesan supreme, mina, masin midar folin sa’e iha Indonesia tanba ne’e afeta mós mai ita, tanba ita importa husi Indonesia mai.
Husi ne’e ita bele hatete katak povu kontente ho 200 USD, maibé hakdasak ho folin produtu aas. Husi analiza ida ne’e hatudu momoos katak Nasaun nia ekonomia la estavel. Demisaun ba sasán kontinua aumenta. Sosiedade sira sente la di’ak tanba osan ne’ebé simu ona nia valór ki’ik liu kompara ho folin sasán ne’ebé mak sa’e makas. Kustu esportasaun sai aat liu hodi halo Presu sasán báziku sira-ne’e iha tendénsia muda no la estavel. Ikus mai povu kiik sira mak sai vítima rasik.
Atu kondisaun ida-ne’e la kontinua halo aat liután situasaun ekonomia rai laran, ita presiza kria solusaun ida atu rezolve situasaun ne’e hanesan aplika Implementasaun Polítika Monetária. Polítika monetária mak desizaun ida ne’ebé governu foti hodi mantein estabilidade monetária, atu nune’e povu nia ben-estar bele aumenta.
Implementasaun polítika monetária ne’e halo ho limitasaun ba montante osan ne’ebé sirkula. Atu nune’e bele kontrolu ba folin nesesidade báziku iha kapitál nian.
Parte seluk tenke implementa polítika fiskál sira. Polítika fiskál liuliu regra sira ne’ebé fó sai ona atu regula despeza no rendimentu governu nian.
Oinsá atu kalkula inflasaun
Kalkula Índise Presu Konsumidór (IPK). Kalkulasaun IPK ne’e hanesan meiu ida hodi kalkula presu média sasán sira ne’ebé ema barak sosa. Deflator PIB (Produtu Brutu Doméstiku). Deflator PIB nu’udar métodu kalkulasaun ida hodi haree ba mudansa boot iha folin sasán balun nian, hanesan folin sasán foun sira, folin sasán sira ne’ebé prodús iha rai-laran, folin sasán sira ne’ebé remata ona. Atu nune’e la hamosu tendénsia manipulasaun hasa’e taxa tuir gostu de’it. Polítika ida ne’e importánsia tebes atu regula sidadaun ne’e import sasán tama tuir estandardizasaun ne’e mak implementa ona iha nasaun ne’e.
Parte seluk mak presiza Calculating Commodity Price Index. Kalkulasaun ba índise presu merkadorias nu’udar meiu ida hodi kalkula presu merkadorias balun ne’ebé determina tiha ona. Oinsá atu kalkula hodi haree ba kustu loroloron sosiedade nian.
Inflasaun relativu ki’ik iha Timor Leste kompara ba nasaun seluk iha rejiaun bele enkoraja investimentu. Sei dada empreza mai investe iha Timor Leste se kustu ba produsaun ki’ik bainhira kompara ba nasaun sira seluk. Nune’e mós, empreza lokál sei hetan vantajen kompetitivu ho empreza internasionál iha merkadu esportasaun. Inflasaun boot sei redús kapasidade kompara konsumidór nian no potensialmente sei redús padraun moris (living standard). Governu Timor-Leste laiha opsaun atu halo depresiasaun ba tasa moeda hanesan nasaun seluk, tan ne’e importante tebes ba governu atu halo monitorizasaun no kontrolu ba nivel inflasaun iha Timor-Leste.
Timor-Leste sei falta de kontrolu, no mós laiha osan rasik, la iha fabrika iha rai laran, ne’ebé Timor-Leste sei dependénsia ba osan dolares no nesesidade seluk sempre mai husi rai li’ur. Problema inflasaun hanesan problema ida ne’ebé maka difisil tebe-tebes enkuantu governu la halo intervensaun liu husi subsídiu, ne’ebé maka sei hare liu ba sasán nesesidade.
Ita agora iha situasaun ida ne’ebé maka ita depende ba sasán importasaun, buat hotu-hotu tanba ita laiha fabrika iha ita nia rai laran, ne’ebé ita presiza importa foos, material kontrasaun, no mós preventiva alimentár sira seluk ne’ebé ita presiza, husi ne’e hatudu katak ita sei depende ba rai li’ur.
Difisil para ita atu halo kontrola tanba ita laiha osan rasik ne’ebé maka ita sei depende ba osan dolar Americano, tanba ne’e se bainhira osan dolar ne’e hetan dezmobilizasaun boot fó impaktu mós ba ita nia nasaun ne’ebé ikus mai volutaviosidade maka’as, tun sa’e, ne’ebé lori impaktu boot ba presu ai han no mós sasán.
Ho razaun hirak ne’e maka halo sasán folin sa’e, portantu ita nia balansu pagamentu sai negativu tebe-tebes ba ita nia rai tanba iha timor Leste produsaun ne’ebé maka halo esportasaun ba rai li’ur maka kafé ba produtu sira seluk so halo de’it esportasaun uitoan-uitoan ne’ebé hasai liu husi area fronteira ba Indonesia.
“Ita laiha báziku portantu de produtu esportasaun ida ne’ebé maka ita bele kria balansu entre ita nia balansu pagamentu tanba ne’e buat hirak ne’e maka fó kontribui konserteza inflasaun ne’e sa’e maka’as. Presu folin sasán nian ne’ebé maka ita hare daudauk iha mós auxiliasaun dala barak produtu iha rai laran la iha ou menus husi atensaun.
Los dunik katak, nesesidade bázika mak materiál ne’ebé ema presiza iha ema-nia moris loroloron nian, bele dehan katak ema depende ba nesesidade bázika sira-ne’e. Ida-nee buat ne’ebé naturál tanba iha moris loroloron presiza konsumu.
Atu kumpre nesesidade báziku hirak nee, fatór sira ne’ebé responde ba nesesidade komunidade nian aleinde fornesimentu mós afeta husi presu, ne’ebé relasiona ho ema nia presu sosa. Presu ba sasán báziku sira-ne’e sa’e maka’as tebes, no ema barak liu mak halo ona keixa, tanba ida-ne’e sei aumenta todan loroloron ba orsamentu uma-kain nian.
Sembako hanesan ai-han ne’ebé kompostu husi hahán no bebidas oioin ne’ebé iha komponente oioin públiku jerál presiza tebes. Ema moris presiza tebes ai-han báziku ne’ebé mak sai hanesan nesesidade ida etapa prinsipál iha moris loroloron nian.
Ohin loron mosu krize ida-ne’ebé halo presu sasán báziku sira sa’e makas hodi halo ema hetan difikuldade atu hatán ba sira-nia nesesidade moris loro-loron. Ida ne’e mak governu presiza buka dalan atu rezolve problema ne’ebé mak povu enfrenta. Ita presiza hadi’a sistema agrikultura no aumenta produsaun merkadu tradisionál, atu nune’e mosu problema folin sasán sa’e iha merkadu global, ita iha ona armazena produtu lokál rai laran nian ne’ebé mak sustentanvel ba nesesidade povu nian. Tanba ohin loron ita barak liu sei kontinua depende ba produtu importa sira, no lakohi atu kapitalizasaun ba rekursu sira ne’ebé eziste iha nasaun laran, ida ne’e sistema ida ne’ebé mak fraku tebes iha ita nia rai-laran presiza hadi’a.
Presu sa’e problema makro ekonómiku. Presu sa’e bele afeta ba konsumidór no produtór sira-nia ben-estar, inklui governu.
Governu presiza hala’o operasaun merkadu. Atu hamenus presu sa’e ba nesesidade ai-han, governu tenke aumenta volume operasaun merkadu nian, liuliu iha área sira ne’ebé risku ba presu sa’e. Operasaun merkadu ida-ne’e nesesáriu, atu prevene sasán folin sa’e. Objetivu mak atu proteje públiku, atu nune’e sira labele hetan todan husi presu sa’e ba sasán báziku sira.
Governu mós tenke iha aten-barani atu foti asaun maka’as hasoru atór ka espekuladór sira ne’ebé provadu manipuladór ona presu merkadu. Tuir ha’u-nia hatene, maioria husi stock foos nasionál ne’ebé kontrola husi setór privadu no restu mak governu mak kaer. Ita bele imajina katak, ho setór privadu nia dominasaun nu’udar kontroladór ba stock foos nasionál sira, sira bele halimar livre iha folin, ida ne’e presiza kontrolu husi ekipa Alfaesa,IP.
Presiza intervensaun governu nian atu rezolve problema presu sa’e nian. Ekonomista Keynesian dehan katak papél governu nian bele rezolve problema ekonómiku iha nasaun ida, inklui presu sa’e. Tuir Keynes, problema presu sa’e bele rezolve se iha intervensaun governu nian liuhusi ninia polítika sira, no mós problema ekonómiku sira seluk tanba se problema ekonómiku sira husik mesak hanesan iha prinsípiu mekanizmu merkadu livre nian, sira labele rezolve problema sira-ne’e. Tanba ne’e, atu antesipa presu sa’e, liuliu ba nesesidade báziku sira, presiza tebes papél governu nian.
Governu tenke hanoin kedas no serbisu maka’as hodi rezolve problema sira-ne’e. Ida ne’e ba povu no nasaun nia moris-di’ak rasik. Governu tenke hetan kedas huun husi problema presu sa’e nian no buka kedas solusaun no halo polítika atu rezolve problema sira-ne’e iha ne’ebé polítika sira-ne’e la estraga ekonomia sira hanesan konsumidór no produtór sira. Polítika hirak-ne’e bele sai hanesan polítika tarifa, impostu, subsídiu, fornesimentu, demand, ka polítika presu.
3,526 total views, 3 views today
Bele hare Video Seluk :
Subscribe to Timorpost
