DILI, (timorpost.com)— Akademista husi Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), José Magno, konsidera deklarasaun Priméiru Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão, kona-ba Komisaun Anti Korupsaun (KAK) ba kontrolu ezekusaun Orsamentu Jerál Estadu (OJE) tinan fiskál 2024 nian iha tendénsia ba uza sala poder.
Dadauk ne’e Parlamentu Nasionál no Governu seidauk iha solusaun ida hodi deside Komisáriu KAK hodi hala’o funsaun KAK nian ne’ebé durante ne’e paradu hela, maske nune’, Xefe Governu antes ne’e deklara katak nia mak sei tau-matan ba ezekusaun OJE 2024 nian, nune’e akadémista José Magno konsidera loloos ne’e labele akontese.
“Kestaun ida-ne’e só bele akontese iha Timor, iha rai-seluk la akontese buat sira hanesan ne’e, até kuaze la iha, agora iha Timor ita karik influénsia husi kultura patriarka entaun ita sente hanesan aman ne’e tenke hatene buat hotu no domina buat hotu-hotu, maibé ita fila ba polítika, di’ak liu ida-idak hala’o nia funsaun halo didi’ak, para depois la bele prejudika fali ida seluk, atu nune’e buat hotu la’o tuir lei no orden no bele lori duni Governu no ita nasaun no Estadu ne’e ba oin ho dígnu,” dehan profesór, José Magno, nu’udar dosente iha UNTL, Fakuldade Siénsia Sosiál ne’e ba Timor Post, Segunda, (08/01).
Nia dehan, tanba kritéria no karakterista boa governasaun, ida mak oinsá KAK funsiona, KAK nia funsaun atu garante katak ema hotu la’o tuir koredór lei no ema la viola lei no uza sala osan povu nian.
“Agora iha tendénsia para ita bele uza sala poder banhira ita kaer hela Governu, ita mós ba fali parte ida ne’ebé mak kontrolu hotu ba ita-nia implimentasaun programa no osamentu sira ne’ebé mak ita rasik planu no ita rasik mak ezekuta, depois ita rasik mak halo fali avaliasaun ba ita-nia-an, ba futuru mak Priméiru Ministru mak kontrollu direita ba osamentu jeral estadu, ne’e la haree direita ba atu aumenta krime korupsaun ka menus, maibé atu dehan katak ema nasaun seluk hamnasa ita, nasaun joven ida ne’ebé mak poténsia ne’e maka’as, maibé ema labele hatuur sasán tuir nia fatin,”dehan nia.
“Intensaun maun boot kay Rala Xanana Gusmão nian, talves di’ak maibé tuir prespetiva akadémiku, bain-bain haree ba konteudu ba regra boa governasaun ne’ebé mak iha, laiha prátika ida Priméiru Ministru kontrola nia osan rasik ne’ebé nia gasta ne’e, depois nia rasik mak halo fali relatóriu hatama iha Parlamentu, entaun see mak bele deskobre osan ne’e la’o loos ka loos no tuir loos ka la tuir loos, buat ida ita dehan koluzaun ka liafuan ida ita dehan korrupsaun, nepotizmu no karakterista ida agora iha Timor partidu mak domina tan automatikamente familiarizmu partidu domina liu”, Nia haktuir.
Nia hatutan “agora oinsá mak ita bele garante koalidade atendimentu ba públiku banhira buat hotu ita mak sai na’in hotu, tuir loloos iha buat balun ne’ebé presiza entrega ba orgaun seluk para sira bele kontrola independente para depois labele prejudika intesaun públiku ne’ebé mak ita hakarak ho objetivu jerál nasaun nian ne’ebé ita hakerek ona iha konstituisaun”.
Tuir nia, bainhira komisáriu KAK seidauk iha, tuir loloos inspesaun jerál, iha orgaun balun ne’ebé mak iha funsaun la’os hanesan KAK, maibé nia bele hala’o daudaun kna’ar sira ne’ebé KAK iha, la’os tenke Governu ka Xefe Governu, maibé fó seluk ne’ebé tuur iha órgaun indepente sira, tanba ida-ne’e povu nia osan duni, gasta tuir povu nia interese.
Nia dehan, Governu mak kontrolu automatikamente Governu mak loos de’it ema sira sees husi Governu ne’e laiha ida ne’ebé mak loos, entaun ida-ne’e ita iha rísku ona.
“Ita bele dehan katak ita-nia aman atu ko’alia saida, atu halo saida nia rasik mak planu no nia rasik mak ezekuta no depois nia rasik mak kontrollu fali, ida-ne’e prátika foun iha Timor atu tenta para hala’o iha Timor, maibé iha nasaun seluk seidauk akontese hanesan ida-ne’e,” Profesór José Magno, hatete.
Bele dehan KAK hala’o nia funsaun multi-level, parte ida Governa nia-an oinsá nia bele funsiona ho di’ak, ida seluk autoridade da lei ne’ebé uza kompeténsia atu kontrola no julga personál sira ne’ebé karik uza sala osan governu ka estadu nian. Ne’e signifika katak tenke iha órgaun independen no tenke iha desizaun sértu ba ema ne’ebé sértu atu tuur iha pozisaun ne’e atu halo atendimentu públiku liuliu oinsá mak haree kona-ba boa governasaun nian.(*)
6,916 total views, 3 views today
Bele hare Video Seluk :
Subscribe to Timorpost
