ADVERTISEMENT

ASALTU BA “MEZA LULIK”, AMU DOMINGOS MAUBERE HATAIS LUTU, CNRT IZOLADU – SEE NIA HAHALOK?

Timor Post - Opiniaun
  • Share

Husi: Augusto Fernandes/Mali Yuka

(HP. 77331907)

  1. ASALTU BA “MEZA LULIK”

Molok atu hakat ba ha’u-nia reflesaun oan ida ne’e, ha’u hakarak husu ba maluk leitor sira atu lee artigu/opiniaun ida ne’e ho ulun malirin, hanesan análize idaba situasaun polítik ne’ebé oras ne’e la’o dadaun iha ita-nia nasaun laran. Ha’u hakarak esklarese mos katak lia-fuan “asaltu” ha’u empresta husi CNRT no lia-fuan “meza lulik” ha’u empresta husi Amu Domingos Maubere.

ADVERTISEMENT
SCROLL FILA BA NOTISIA


Ita hotu hatene ona, liu husi Konstituisaun RDTL nian  definisaun kona-ba Parlamento Nacional ne’e sa’ida? Atu rekorda fila fali de’it, la sala buat ida,itabele haree fila fali definisaun ida ne’e hanesan tuirmai ne’e: “ O Parlamento Nacional é o órgão de soberania da República Democrática de Timor-Leste, representativo de todos os cidadãos timorensescom poderes legislativos, de fiscalização e de decisão política.” (Art. 92oKRDTL).   Iha fali Art. 99o no. 2 CRDTL ita sei lee mos: “O período normal de funcionamento do Parlamento Nacional é definido pelo Regimento.”  Husi artigu ida ne’e maka mosu “Regimento do Parlamento Nacional” atu hodi regula Parlamento Nacional ka Deputadu sira-nia knaar durante sira-nia mandatu tinan lima nian. Tuirmai ita sei lee fali iha KRDTL Art. 95o n.4:“Compete ainda ao Parlamento Nacional: a)  Eleger o seu Presidente e demais membros da Mesa”.Iha artigu ida ne’e maka mosu lia-fuan “Mesa”, ne’ebé hakerek ho letra boot. Kala lulik duni maka hakerek fali ho letra boot ne’e!Ita tama liu tan uitoan ba Konstituisaun RDTL no Rejimentu Parlamentu nian atu hodi haree fali buat ruma kona-ba kompeténsias: ida, iha mos Konstituisaun RDTL ita lee: “O Parlamento Nacional reune-se ordinariamente por convocação do seu Presidente.” (Art. 99o no. 3). Bazeia ba artigu ida ne’e, itabele dehan katak só Prezidente Parlamentu Nasionál maka bele konvoka reuniaun. Laiha referánsia ruma tan iha Konstituisaun RDTL kona-ba Vice-Prezidente ida maka konvoka reuniaun, sa tan atu przide fali reuniaun. Entaun, itabele husu: see maka konvoka reuniaun atu hodi vota kona-ba destituisaun Prezidente Parlamentu Nasionál? Ida be konvoka ne’e kontra Konstituisaun ka lae?

Ida be konvoka ne’e, karik uza kompeténsia ne’ebé Art. 15o no. 4 Regimento nian, ne’ebé dehan: : “O Presidente será substituido, nas suas faltas ou impedimentos, rotativamente por um dosVice-Presidentes.” no Art. 23o no. 1, ne’ebé mos dehan: “Os Vice-Presidentes, rotativamente, substituirão o Presidente nas suas faltas ou impedimentos;”Se artigu rua ne’e maka sai baze legal ba Vice-Prezidente ida hodi halo konvokatória ne’e, presiza mos hatene no konfirma lai Presidente nia falta no impedimentune’e saida?Portantu, presiza iha entendimentu ida di’ak iha pontu ida ne’e, atu buat hotu labele la’o emosional de’it hodi provoka situasaun ida anárkika no premanismu fali iha Parlamentu laran ne’ebé akontese iha dia 18 no 19 Maio 2020 liu ba.Kontituisaun RDTL mos la prevé buat ruma kona-ba destituisaun Presidente Parlamentu nian. Maibé tamba ita ema gosta hatuun malu, maka hodi kria fali artigus balu iha Regimento do Parlamento Nacional hodi hamosu buat ida destituisaun ba Presidente Parlamentu. Karik autor sira halo petisaun kona-ba destituisaun Prezidente Parlamentu nian uza Art. 48o Konstituisaun RDTL. Se uza artigu ida ne’e mos iha nia prosedimentu ne’ebé regula tiha ona iha Regimento do Parlamento Nacional,hahú husi Art. 141o to’o Art. 146o. Portanto, buat hotu sei la’o tuir Konstituisaun RDTL, Lei sira, Decreto-Lei sira  ka konjuntu lejislasaun sira ne’ebé tuun husi Konstituisaun mai, inklui Regimento do Parlamento Nacional. Tansá maka tenki akontese “figura fraca” ida iha dia 18 no 19 Maio 2020, hodi hatudu ba mundu tomak katak ita halo retrosesu boot ida iha konstrusaun Estadu Direito Demokrátiku ida ne’e? Ita hakerek tiha istória ida iha pájina ida moos tebes, derrepente fakar fali tintaba pájina ida ne’e halo sai burradu hotu?!

“Meza Lulik” ne’e lia-fuan ida ne’ebé hasai husi Amu Domingos Maubere. La’ós narnaran hasai, maibé ha’u sente katak nia halo tiha ona meditasaun ida maka foin fó-sai lia-fuan ida ne’e. Desizaun importante hotu-hotu iha mundu ne’e só foti iha meza ida nia leten. Laiha desizaun importante ida foti hodi hamrik de’it ka hodi halai ka hodi semo. Ema tuur halibur malu iha meza ida, naruk ka kabuar maka foin foti desizaun. Deputadu Parlamentu Nasionál lejislatura dalima (V legislatura) foti meza Parlamentu nian riba tiha ba rai. Belu sira, ida ne’e sei tama iha Istória Timor-Leste nian. Ema taka fila meza, babain, tuir ita-nia kultura, só akontese bainhira ema hasai ona Ai-Funan Midar ba matebian ida nian, loos ka lae? See maka mate iha Parlamentu ne’ebá? Kuidadu ho buat sira ne’e, tamba alem de hatudu imajen aat idaba mundu tomak, kontra mos ita-nia kultura. Ema katuas sira tesi lia iha “Biti-Boot” nia laran, biti-boot ne’e mos reprezenta meza ida. Halo rungu-ranga  tiha, Prezidente Parlamentu foun, Dr. Aniceto Guterres hakarak halai ba kultura hodi bolu katuas “Adat” sira husi Timor laran tomak, atu halo saída, se ita-boot sira maka viola tiha ona ita-nia kultura, “secara sadar”? Ita halimar ho buat lulik!!

Lee Mós :
Ativista Sisto Hakotu Peregrinasaun Iha Mundu

Meza, iha signikadu boot no importante tebes iha ita ema nia moris. Itabele foti ezemplu balu: 1.Atu adora Maromak, ita sei presiza meza ida. Sei hanoin ka lae, Profeta Abrão atu oferese nia oan ba Maromak, nia halo  iha meza leten ida. Meza ida ne’e maka Jesus Cristo mai uza fila fali hodi tuur hamutuk ho nia apóstulu sira han hamutuk iha “Última Ceia” hodi institui Sakramento Eukaristia. Ikusmai Santa Kreda hanaran “Altar” ka “Mesa Eucarística”; 2. Husu to’ok ba Amu Domingos Maubere katak CNRT Unidade Nacional ne’ebé forma iha Portugal/Peniche atu hodi hakotu ita-nia funu durante tinan 24 ne’e sira tuur hamutuk iha meza ida ka lae? 3. Akordu 5 Maiu 1999 entre Portugal ho Indonésia kona-ba kazu Timor-Leste nian ne’e, asina mos iha meza ida nia leten ka lae?4. Iha kada família ida iha meza ida ka lae, hodi halibur membrus família ida nian, bainhira sira han ka hodi resolve kazu ruma iha uma-laran entre inan-aman no oan sira ka entre oan sira. Meza ida iha família ne’e maka sai abut ba família ida ne’ebé ita hanaran sélula sosiedade ida nian. Meza ida ne’e maka ema matenek sira hanaran “Mesa da Comunão Familiar”. Ezemplu sei barak teb-tebes, maibé ezemplu haat ne’e sufisiente ona atu itabele kompreende sentidu no importánsia mesa ida nian iha ita ema nia aktus importantes sira.

Ho análize badak ida ne’e ha’u mos konkorda ho Amu Domingos Maubere katak Meza Parlamentu nian ne’e “Meza Lulik” duni, tamba Deputadu sira uza hodi diskuti no deside Povu Timor-Leste tomak nia interese, la’ós interese partidu A ka B, “nem tão pouco” interse ema ida-idak nian ka individual. Tamba ne’e maka labele halo ”asaltu” ba meza ida ne’e hodi hadau poder. Iha normas para atu tuir.

AMU DOMINGOS MAUBERE HATAIS LUTU

Ba maluk sira ne’ebé karik ladun koñese Amu ida ne’e, bele buka tuir atu koñese didi’ak lai nia, molok atu hasai lia-fuan ruma ba Amu ida ne’e. Ha’u koalia hanesan ne’e tambá polítik na’in balu bele hanoin ka dehan ona katak Amu ida ne’e hakarak mete ona iha polítika, hanesan babain ema balu hasai lia-fuan ida ne’ebé iha tempu Indonesia nian no mos to’o agora, hodi dehan nune’e: “Hakarak halo polítika hasai tiha batina”. Lia-fuan sira ne’e, ita ukun-an tiha ona mos ema balu sei uza nafatin hasoru Padre no Bispu sira, bainhira sira koalia buat ruma kona-ba hahalok ukun-na’in sira ne’ebé la loos.Iha Amu Domingos Maubere nia deklarasaun ba públiku liu husi filmajen GMN nian ita hotu rona no kompreende saida maka nia hakarak ba rai ida ne’e. Nia to’o de fó-sai katak nia kontribuisaun ba rai ida ne’e atu ukun-an ne’e ladun barak, maibé nia mos kontribui. Maibé ha’u hakarak hatete ka deklara iha ha’u-nia artigu/opiniaun ida ne’e katak, se politik na’in ruma ladun hatene karik, bele hakbesik an ba Amu ida ne’e hodi husu tuir de’it oinsá CNRT ida Unidade Nacional ne’e hamrik. Nia bele konta. Bele husu mos tansá maka nia naran koñesidu fali ho Domingos Maubere? Ita hotu hatene katak Igreja Katólika ho nia Ierarkia tomak nunka hamrik hodi “dere hirus-matan” katak sira mos kontribui ba Rezisténsia naruk ida ne’e to’o ita ukun-rasik an loloos. Maibé Estadu RDTL rekoñese tiha ona sira-nia kontribuisaun iha Konstituisaun RDTL Art. 11 no. 2. Ne’ebé, politik na’in sira la rekoñese mos labuat ida.

Lee Mós :
Tamba Sa Governu Seidauk Implementa Poder Lokal Iha Munisipiu Hotu?

Amu Domingos Maubere sente katak buat ne’ebé Deputadu sira halo ne’e hanesan atu hakoi nasaun ida ne’e nia istória brillante ne’ebé povu tomak luta hodi hetan. Hau sente katak tamba buat sira ne’e hotu maka nia hatais lutu, tamba triste teb-tebes. Metan reprezenta tristeza, tuir ita-nia kultura iha Timor no mos tuir Relijiaun Katólika. Tamba ne’e politik na’in sira labele hola ba lia hodi halo fali interpretasaun oi-oin.

PARTIDU CNRT IZOLADU

Partidu CNRT hetan kedas iha AMP (Aliansa Maioria Parlamentar ba Progresu) izolamentu ida ne’e, bainhira Prezidente Repúblika lakohi nomeia no fó pose ba Membru Governu nain sia, ne’ebé CNRT nian maka barak liu. Ikusmai CNRT tenta sai husi izolamentu ida ne’e, hodi vota kontra no balu abstem iha votasaun ba Orsamentu Jerál Estadu nian 2020. Bainhira OJE nian xumba, VIII Governu nakdoko tiha ona, no tuir loos monu tiha ona. Motor gripa tiha ona, maibé karreta sei la’o nafatin! “Hebat!!” Tuirmai iha fali tentativa ida husi CNRT mos atu hametin an fila fali, hodi kumpri opsaun sira ne’ebé Prezidente Repúblika rasik maka husu ba Partidu sira ho asentu iha Parlamentu atu halo “arranjopolítico” ida hodi hamosu postura polítik foun ida, nune’e maka CNRT forma koligasaun foun ida atu hodi evita “Eleição Antecipada” ne’ebé sai hanesan opsaun ikus Prezidente Repúblika nian, tamba partidus barak no mos povu lakohi “Eleição Antecipada”. Koligasun foun ida ne’e hato’o ba Prezidente Repúblika atu foti desizaun hodi hakotu impase politik ne’ebé naruk demais ona, maibé hela iha estudu to’o loron “São Nunca” nian. Maibé evolusaun ba izolamentu CNRT nian la’o nafatin, karik ho sistema taka dalan ba malu, maka teki-teki mosu “Plataforma de entendimento” ida entre FRETILIN ho PLP, em vez de mosu desizaun kona-ba koligasaun foun. Tuir fali mai ema ida la espera, Primeiro Ministro Taur Matan Ruak dada fila fali nia pedidu rezignasaun hanesan Primeiro Ministru ne’ebé nia hatama tiha ona ba Prezidente Repúblika. Tuir fali mai Partidu KHUNTO ne’ebé forma tiha ona koligasaun foun ho CNRT katiik sai ho razaun la klaru. Entretantu, iha Parlamentu Nasionál mosu pedidu destituisaun ba Prezidente Parlamentu Nasionál, hodi halo situasaun rungu-ranga liu tan atu hodi izola totalmente CNRT. Sira konsege duni ho “asaltu ba Meza Parlamentu nian iha dia 19 Maiu 2020”. Ne’ebé, iha ona Covid-19, ita iha Timor-Leste hamosu “Asaltu-19”. Atu kompleta istória izolamentu CNRT nian, Partidu Democrático, ne’ebé tama mos iha koligasaun foun ho CNRT, iha dia 19 Maiu 2020, nia membru na’in haat mos vota a favor Prezidente Parlamentu foun, Aniceto Guterres, husi FRETILIN hodi hatuun Prezidente Parlamentu tuan, Arão Noé de Jesus, husi CNRT.Kompletu ona istória izolamentu sistemátiku kontra CNRT, ho maneira taka fila Meza Parlamentu Nasionál, ne’ebé signifika katak dudu sees tiha de’it Presidente Parlamentu tuan hodi tau fali Presidente foun. Laiha klareza ruma kona-ba “atos graves”(kesalahan fatal) ruma ne’ebé nia halo hodi to’o ba pontu ida dudu sees nia husi kargu ida ne’ebé ema hotu hatene katak ne’e “Orang nomor 2 di negara Timor-Leste ini”.

Se karik ha’u-nia análize ida ne’e la loos, ha’u dezafia Partidu ka politik na’in sira ne’ebé oras ne’e kaer ukun atu bá bolu to’o lider nasionál, Kay Rala Xanana Gusmão atu tuur hamutuk.

Konkluzaun: 1. Babain, eleisaun jerál liu tiha, forma kedas Parlamentu Nasionál atu hodi “fó partu” ka hahoris Governu, maibé iha polítika ida dadaun ne’e, VIII Governu ne’ebé Parlamentu Nasionál hamonu tiha ona hodi xumba OJE 2020, nia maka “fó partu” ka hahoris fali Parlamentu Nasionál, maibé ho maneiraida hadau de’it ka asalta de’it. 2.Parlamentu ida agora ne’e atu dehan “Parlamentu Plataforma ka, tamba Parlamentu AMP la eziste ona? Nune’e mos Governu ida agora, atu fó naran fali “Governu Viabilizadu ka Governu Plataforma?” Ka “Governo de Incidência Parlamentar?”, ka “Governu Aitonka?”, tamba ho OJE 2020 xumbadu, IIIV Governu Constitucional monu tiha ona, tamba lakon tiha ona konfiansa husi Parlamentu Nasionál ne’ebé tuir loloos ne’e tenki suporta Governu!! Governu ida agora mos labele bolu ona “Governu Konstitusionál” tamba forma la tuir konstituisaun. Hatudu to’ok artigu ida iha Konstituisaun maka fó dalan atu forma governu ida hanesan ne’e. 3. Tribunal de Rekursu la fó resposta ba karta husi Presidente Parlamentu, Arão No’e, ho ókulu jurídiku, maibé uza fali ókulu polítiku!4.Hatuun Presidente Parlamentu, ne’ebé ita konsidera hanesan segunda pessoa (orangkedua di neraga Timor-Leste)ho maneira duni de’it no taka fila tan tiha Mesa ne’ebé durante ne’e nia preside hodi deside destinu Povu ida nian. Hahalok ida ne’e tama iha ita-nia kakutak ka lae? Nusá maka la halo mos hanesan ne’e ba Presidente da República? Erru fatal saida maka nia halo atu hodi hetan destituisaun ba nia, satán ho maneira ida brutal hanesan ne’e? 5. Ukun-na’in sira ne’ebé kaer ukun dadaun ne’e, konvensidu katak ho maneira viabilizasaun ba IIIV Governu ne’ebé sira halo ne’e sei resolve problema hotu no hakotu impase polítika ne’ebé mai husi kedas 2017 to’o agora. Maibé sira be laran kanek hela ne’e, see los maka atu bele kura? Laiha ambiente ida ne’ebé ita bele dehan “Ha’u di’ak, ó mos di’ak, ita hotu di’ak, ka ema inglés sira dehan “I’am OK, you are OK, we are OK!”.Ambiente ida hanesan ne’e maka ita presiza iha tempu ukun an ne’e, maibé ida ne’e la akontese. Ita buka fahe malu, xoke malu, satan netik dalan ba malu, provoka malu, hamonu malu, la konsidera malu, la respeita malu, sura idak-idak nia kolen ba malu, sukit malu, tan de’it atu hodi buka PODER, KADEIRA, NARAN BOOT, OSAN BARAK, MORIS DI’AK, FAMA, SIMPATIA HUSI POVU ATU HILI SIRA NAFATIN, etc. hodi haluha tiha INTERESE NASAUN NIAN NO INTERESE POVU NIAN. 5. Ho polítika ida hanesan ne’e, servisu saida maka atu la’o, tamba Membrus Governu nian no ema sira ho nomeasaun políitika troka hela de’it, tamba la’os ha’u-nia kor. Hotu dehan katak ema sira ne’e laiha kapasidade. Laiha kapasidade oinsá, se tempu ba sira fó fulan de’it, hanesan ezemplu Presidente RAEOA, José Luís Guterres ne’ebé simu pose iha dia 13 fulan Dezembro 2019, dia 8 fulan Junho 2020 troka tiha ona. Afinál ema sira ne’e hetan nomeasaun atu servisu ba Estadu no Povo ka servisu ba Partidu? Ne’ebé Partidu ida sa’e, tenki hatun tiha nia, tau fali husi Partidu ida foin sa’e ne’e! Konfuzaun liu mai ami ne’ebé imi ukun ne’e (os governados).

Lee Mós :
Timor Oan Nia Domin Ba Bandeira RDTL Hahu Mihis

 

Atu remata, ha’u hakarak fó de’it mensajen rua: 1. Lalikan hadau malu ba ukun, tamba ho hadau malu, imi ukun sei la metin ida. Bainhira ukun la metin, tamba hatuun malu hasa’e malu, servisu ida sei la huun, katak servisu la loos tamba membrus Governu troka malu hela de’it,servisu saida maka atu la’o. No fim ami povu maka sai vítima hela de’it. Imi-nia lia-fuan ida dehan katak “polítik na’in sira hemu tua, povu labele lanu.” Sim, lanu de’it sei di’ak netik, keta halo be mate liu tiha. Ezemplu maka iha 2006, imi hemu tua, ami povu la’ós lanu de’it, maibé balu mate duni ka lae? 2. Labele halimar ho Konstituisaun RDTL, tamba ne’e hanesan ita halimar ho ahi. Se ita halimar ho ahi bebeik, ahi sei han ita loron ida. Tuir ha’u-nia esperiénsia, iha nasaun rua maka halimar ho konstituisaun, ida maka Indonésia uluk troka UUD 1945 (Undang-Undang Dasar 1945 ho Konstituisaun ida naran KRIS (Konstitusi Republik Indonesia Serikat). Indonesia sai rungu-ranga tiha, ikusmai fila fali ba UUD 1945, hetan estabilidade to’o agora. Nasaun seluk maka ita-nia nasaun irmaun Guiné-Bissau, ha’u lalika esplika, tamba ita hotu hatene ona. Hakarak sai hanesan ne’e???

Kuidadu. Kuidadu no kuidadu, se imi hadomi duni rai ida ne’e no povu ida ne’e. Oxalá!

 1,280 total views,  3 views today

Oinsa Ita nia Reaksaun iha Notisia Nee?
Like
Love
Haha
Wow
Sad
Angry
You have reacted on “ASALTU BA “MEZA LULIK”, AMU DOMINGOS MAUBERE HA…” A few seconds ago

Bele hare Video Seluk :
  • Share
ADVERTISEMENT
SCROLL FILA BA NOTISIA

Notisia Timorpost Seluk


Komentariu :
Timorpost.com. Respeita tebes Ita Nia opiniaun. Laran luak no uza etika bainhira hatoo opiniaun. Opiniaun iha Ita Nia responsabilidsde, tuir lei ITE.

Varanda
Kategoria
Video
Buka
Watch
Facebook
error:
Simu Notifikasaun Hosi Timor Post Online! OK No