(Analiza Kona-bá Impasse Político iha Instituição Estado Timor-Leste)
Husi: Moisés Vicente
Nasaun República Democrática de Timor-Leste katak Estadu ida-ne’ebé demokrátiku, soberanu, ukun-an no ida-mesak, harii hosi povu nia hakarak no iha respeitu ba dignidade ema moris idaidak nian. Iha ne’ebé konsagra ona iha Lei Inan Constituição da República Democrática de Timor-Leste (RDTL)-2002, Artigo 1. Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres Lú Olo, fó ona pose ba Governu Konstitusionál VIII, ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru, (PM) Taur Matan Ruak, iha serimónia ida ne’ebé hala’o iha loron 22 fulan Juñu tinan 2018, iha Salaun Nobre Palásiu Prezidensiál Lahane nian, iha Dili. Ho Estrutura VIII Governu hamutuk membru Governu 29, Ministru 12, Vice Ministru 7, no Secretário de Estado 10. Se sura ho membru Governu ne’ebe hetan pendente hamutuk nain 9, entaun sura hamutuk membru Governu hamutuk 38. Hafoin membru Governu sira simu pose, Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak, iha ninia diskursu katak Governu Konstitusionál VIII hahú ninia misaun “Iha momentu ida ne’ebé desizivu ba dezenvolvimentu, modernidade no progresu husi ita-nia Demokrásia joven ne’e, atu kumpre objetivu bo’ot sira husi dezenvolvimentu sustentavel no planu bo’ot ida atu transforma “Timor-Leste sai País ida ne’ebé Riku, Forte no Seguru”.
Lista membru Governu ne’e hamutuk ema nain-9 mak hetan kansela husi Prezidente da Republika iha momentu ne’eba maka, Francisco Kalbuadi Lay, Amandio Benevides, António Verdial de Sousa, Nelson Turquel, Helder Lopez, Sergio Lobo, Alfredo Pires, Samuel Marçal no Rogerio Mendonça. Iha ne’ebé Lei Inan Konstituisaun da Republika Demokratiku Timor-Leste, Artigu 106, alinea 1. Primeiru-Ministru hili hosi partidu ida ne’ebé iha votu barak liu ka hosi aliansa partidu sira-ne’ebé iha nia ema barak iha Parlamentu no iha nomeasaun hosi Prezidente-Repúblika, wainhira rona tiha partidu polítiku sira ne’ebé iha reprezentante sira iha Parlamentu Nasionál. 2. Membru Governu sira seluk, Prezidente-Repúblika mak sei hili liu husi Xefe-Ministru nia proposta. Hakerek na’in, halo analiza ba artigu 106 Konstituisaun da RDTL hatete klaru iha ne’ebá katak Membru Governu sira seluk, Prezidente Republika mak sei hili liu husi Primeiru Ministru nia proposta. Maibé, se Membru Governu ne’ebé hetan kazu ruma halo Korrupsaun ka halo krime sira seluk ruma. Prezidente Republika iha Direitu tomak tuir Lei Inan Konstituisaun haruka, iha artigu 113 (Governu nia membru hatán kona-ba krime) hateten iha alinea 1. Wainhira membru Governu ida akuzadu loloos ba krime, ne’ebé bele simu kastigu iha kadeia bo’ot liu tinan rua nian, tenke para hala’o servisu atu bele foti prosesu. No alinea 2. Krime ne’ebé simu kastigu iha kadeia to’o de’it tinan rua, Parlamentu Nasionál mak sei tesi kona-ba membru Governu ne’e bele para nia knaar karik, ka lae.
Se nune’e kazu membru Governu nain 9 sira, Francisco Kalbuadi Lay, Amandio Benevides, António Verdial de Sousa, Nelson Turquel, Helder Lopez, Sergio Lobo, Alfredo Pires, Samuel Marçal no Rogerio Mendonça. Iha ne’ebe orgão soberanu Tribunál deside hatudu katak Membru Governu nain 9 ne’ebe Prezidente da Republiaka mensiona nia naran sira ne’e, Membru Governu halo kazu korrupsaun ka halo kazu krime ruma laiha. Perguntas mak ne’e tambasa mak Prezidente da Republika halo pendente ka lakoi halo tamada de posse ba Membru Governu nain 9?. Tansa mak nune’e, tuir hakerek nain nia hare Prezidente Republika hakarak julga direita ba Membru Governu nain 9 hirak ne’e, dala ruma Prezidente Republika hare Membru Governu nia passado mos la luta ba Ukun Rasik-An. Iha ne’e, hakerek nain la defende ba Membru Governu nain 9, maibe hare husi prespetiva juridiku nian. Problema impasse politiku mosu iha Instituisaun Estado Timor-Leste, tuir hakerek nain nia monitorizasaun katak Lider Nasional sira hakarak dada impasse politiku ida ne’e ba bebeik, nune’e impede mos prosesu dezenvolvimentu ba iha ita nia rai laran la la’o ba oin. Dala barak Prezidente Republika, Francisco Guterres “Lu-Olo” deklara lista kandidatu membruu Governo nain IX (9) ne’ebe seidauk simu pose, solusaun mai husi partidu koligasaun AMP nian, maibe kuandu laiha substituisaun ba sira nain 9 ne’e mak tomada de posse mos sei la akontese. Husu ba Prezidente Republika sera que membru Governu nain 9 ne’e, laos ema sidadania Timor-oan?, iha Konstituisaun da RDTL artigu 3 kona-ba Sidadania koalia klaru los.
Iha parte seluk, dada ba, dada mai impasse politiku ida ne’e kontinua mosu wainhira Deputadu/a sira lahusik proposta Lei Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2020 liu iha Parlamentu Nasional, responsabilidade ne’ebé Prezidente Repúblika tenke asume maka tenke rona partidu politiku sira asentu iha Parlamentu no Konsellu Estadu antes toma dezisaun tuir nia kompetênsia. Infelizmente seidauk iha reuniaun Konsellu Estadu, dialogu Lider Nasional sira hanesan Ramos Horta, Mari Alkatiri, Taur Matan Ruak, Lú-Olo, Lere Anan Timur no Roque Rodrigues no Xanana Gusmão la marka prezensa iha dialogu ne’e. Nune’e to’o ikus Primeiru Ministru Taur Matan Ruak aprezenta karta rejignasaun ne’e tanba konsidera koligasaun foun iha ona, no karta demisaun ne’e sei validu bainhira Prezidente Republika dekreta se kuandu la dekreta mak nia kontinua Primeiru Ministru. “Hau hanoin ita-bo’ot sira rona ona, koligasaun foun iha ona. Hau hanoin to’o tempu, hau sei esplika ba populasaun no hau hateten ba ita-bo’ot sira katak demisaun ne’e validu bainhira Prezidente da Republika Dekreta”.
Iha lidun seluk, hakerek nain halo observasaun ba situasaun politika ita nia rai laran agora dadaun ne’e povu vitima ba impasse político, konsekuensia husi impasse político, ukun nain sira lasente sofre tamba kada fulan kontinua simu salariu husi Estadu maibé taka matan ba iha povu ki’ik no estudante sira nia nesesidades oin-oin iha rai laran. Implikasaun impasse politico iha rai laran afeita tebes ba povu ki’ik sira nian moris, liliu ba hirak ne’ebé mak faan modo merkadu, suru rai henek no negosiante sira ne’ebé lori produtu mai iha merkadu atu faan. Ba sira ne’ebe tur iha Governo, mezmu impasse político ne’e kontinua la’o, sira kontinua hetan osan husi Estadu, agora povu ki’ik sira hetan iha ne’ebé. Perguntas mak ne’e se mak mak sei terus? Ita nia povu sira iha baze mak terus liu, husi sirkuntansia osan la lao to’o iha merkadoria iha baze.
Ikus liu hakarek nain hakarak rekomenda, ba Koligasaun Membru Governu da IX foun, entretantu iha ona asina akta ba koligasaun konjunta husi Prezidente Partidu CNRT Kay Rala Xanana Gusmão, kona-ba lista Pendente, nia dehan, ohin ne’e so para atu hatudu esperansa ba povu katak, koligasaun entre Partidu politiku 6 maka, CNRT, PD, KHUNTO, PUDD, FM/UDT, atu forma Governu da IX. Diak liu lista pendente Membru Governu indijitadu nain 9 husi Governu da-VIII, labele kompara ho postura Governu da-IX ne’ebé sei iha diferensa. Hakerek nain fiar katak Governu da-IX mos iha Primeiru Ministru seluk ne’ebé estratejia, ne’ebé mak Primeiru Ministru ida ba troka ho Primeiru Ministru seluk, konserteza natureza sei lahanesan. Husu ba Prezidente Republika atual mos tenke sukat didiak, maibe mos tenke respeitu Prezidente Republika tanba Prezidente Republika nudar mos Xefe Estadu. Maun bo’ot Xanana Gusmão nudar Lider Nasional fiar nia sei halo dialogu ho Prezidente Republika, atu hetan dalan ne’ebe diak liu. Prezidente Republika mos hakarak estabilidade nasional la’o diak, ema hotu hakarak ne’ebé fiar sei hetan konkordansia no konsensus.. No buat seluk, se Prezidente da Republika ultima rekursu mak deside hakarak Eleisaun Antisipada mos direitu Prezidente Republika nia kompetensia tuir Lei Inan Konstituisaun RDTL artigu 86 haruka. Maibé ita rona notisias iha Jornál Diario Nacional, 4 Marsu 2020, informa katak Semana ne’e Prezidente da Republika, Francisco Guterres “Lu-Olo sei hasoru malu ho Estrutura Koligasaun foun. Hodi nune’e hakotu impasse politiku iha ita nasaun República Democrática de Timor-Leste.
*Hakerek Na’in: Alumni Universidade da Paz-(UNPAZ), Faculdade de Direito, 2008. Artigo ida ne’e larepresenta institusaun ne’ebé hakerek na’in haknar ba, maibé idea no argumentu sira ne’ebé lekar iha artigu ne’e nudar opinião pesoál. Iha sujestaun ruma bele haruka iha e-mail: moisesvicente.mahein@gmail.com.
2,004 total views, 3 views today
Bele hare Video Seluk :
Subscribe to Timorpost
