Polítika ohin loron mosu hanesan mehi iha kalan toba. Mai ho intensaun barak maibé realidade alias gaya mehi de’it. Hanesan nasaun ita presiza husu ba ita idak-idak nia an ita bele saida? Ho pergunta ne’e loke ona ita nia pensamentu hodi halo definisaun ba nasaun ne’e, saida mak ha’u presiza halo ba nasaun.
La’ós husu fali saida mak nasaun tenke fó mai ha’u. Atu dezenvolve nasaun ne’e sai furak, labele uza sistema badak hanesan mehi iha meiudia loron manas, maibé presiza tempu halo ezame konxiénsia ba an husi fenómenu sira ne’e akontese hodi nune’e bele alkansa ita nia mehi atu bele dezenvolve nasaun ne’e.
Ita presiza halo transformasaun ba nasaun ne’e, tanba husi “ema” nasaun ne’e hanaran Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL). Ba see de’it mak hakarak halo transformasaun ba nasaun ne’e tenke hakribi hahalok hedonizmu. Liafuan hedonizmu mai husi lingua gregu “Hedone” signifika karakterístika moris, katak ema gosta moris haksolok “sabedouria” iha parte material nian. definisaun seluk hedonizmu mak doutrina morál no filozófiku ida-ne’ebé haklaken ideia husi karakterístika moris ksolok, signifikasaun ba moris no ema nia ezisténsia depende ba nia ego husi karateridade uza material ne’ebé iha la’ós ho aktu korruptu maibé ho servisu makas.
Hedonizmu hetan mudansa iha signifika ho tempu. Iha mudansa globalizasaun mundu ohin loron, signifikativu husi hedonizmu hasees an husi sentidu hedonism étika Epicurus.
Tuir Epicurus katak hedonizmu mak moris ne’ebé fó prioridade ba ema hotu nivel haksolok hodi konsidera kalma. Nivel haksolok no kalma mak modelu simples ida ka iha moderasaun. Maibé la’ós uza fali sistema hedonism hodi pratika korruptu ne’e pekadu. Ida ne’e labele sai fali kontradisaun iha sistema polítika rai ralan, pratika hedonism tuir epicurus atu implementa “bem Comum” ba sosiedade laos nakfilak sai fali prátiku bem indivíduu.
Moris ne’ebé di’ak, presiza moris iha onestidade, integridade no dixiplina, halakon hahalok at husi korrupsaun, nepotizmu, familiarizmu nian husi ita nia karater at sira, atu ita demokrasia, independente hodi valoriza nasaun ne’e tuir dalan no konstituisaun lei inan haruka husi ne’e ita hola parte ona iha pratika hedonism étika no psikolojia hedonism ne’e los, dependénsia.
Ohin loron ita nia nasaun hasoru problema barak, kona ba rekursu timor nian hanesan problema mina no gas, ai-kameli, kafé menus ba daudauk, produtu lokál investe iha merkadu internasionál komesa menus, investor husi estranjeiru barak mai investe iha timor, investor lokál komesa lakon fiar husi estadu, asesoria internasionál barak hetan fiar liu duke lokál, ida ne’e hotu problema nasaun, maibé tanba sá ema la sita iha moris loro-loron.
Ema barak foka liu ba sistema moris nian oinsá atu sai polítiku ida iha nasaun ne’e hodi sai super power iha nasaun ne’e, maibé matan delek tiha ba virus ne’e mak agora daudauk komesa han ona rai Timor. Ida ne’e Laos asumsi ou retórika mamuk maibé ida ne’e realidade ne’ebé ita asiste.
Polítiku barak, gosta mak asumsi, maibé prátiku mamuk, hanesan agora daudauk problema sosiál ne’ebé povu enfrenta hanesan, dignidade umana, estrada nasionál komesa at, problema folin kombustivel sa’e, sasán konsumu primer iha super merkadu sa’e, tanba impaktu taxa sa’e, fatin baixa iha ospitál nasionál HNGV komesa nakonu, problema mal-nutrisaun komesa ameasa labarik no inan isin rua sira, bee moos, problema labarik ki’ik abandona eskola hodi fan sasán iha dalan ibun, buat sira ne’e hotu akontese maibé polítiku sira nonook hanesan liafuan ida dehan “seolah-olah Negara ini tidak terjadi apa-apa sedang baik-baik saja” ho momentum hanesan ne’e iha tempu polítika ne’e ita hanesan povu presiza halo ezame konxiénsia ba an ida ne’e mak figura di’ak atu bele liberta rai ne’e, la’ós matenek de’it iha retórika mamuk, maibé oinsá nia asaun legal ne’e halo ba nasaun ne’e, ida ne’e presiza ita hatene atu nune’e bainhira ita tempu to atu hili setidaknya ita nia votu monu ba ema ne’ebé matenek iha fuan hatene hadomi povu nia moris la’ós monu fali ba ida ne’ebé matenek iha ko’alia maibé fuan la iha.
Plato no Aristóteles iha sira nia obra La Polítika define katak objetivu husi polítika hari nasaun mak “Bem Comun”. Etimolojia husi bem comun katak oinsá atu hatuur povu iha moris di’ak, nesesita povu nia moris iha aspetu hotu-hotu atu povu bele moris haksolok iha nasaun “’polis”’.
Asumsi husi definisaun iha leten loke ita nia hanoin katak dala barak iha polítika rai laran, polítika bem comun sai fali bem privadu, katak polítiku sira nia nanál fasil loss temi dehan bem comun ou interese universal ba povu nia moris maibé iha aktu ou realidade bem comun nakfilak sai interese privadu hodi habokur an.
Tuir definisaun matebian profesór Lukas “Rama Metan” esklarese katak polítika ne’e hanesan kór ohin metan, aban mean, bainrua kinur. Liafuan seluk dehan katak interese ou ambisaun ka hamrook ba podér. Ema ne’e mak iha karizma polítiku sempre iha ambisaun hodi uza mekanizmu oi-oin hodi hetan podér. Katak ohin ko’alia ida pratika seluk aban implementa seluk atu manan konfiansa hodi kaer podér.
Tuir John F Kennedy, nia fó konsellu katak “polítika ne’e fo’er” maibé bele hasantu ho Poetry” signifika katak arte no poezia mak onestu, no kriativu liu duke polítika ne’ebé nia konteúdu mak luta de’it ba podér no luta de’it ba kadeira.
Husi definisaun ne’e hotu hanorin ita oinsá atu muda ita nia koñesimentu la’ós ba de’it ema nia matenek iha retórika maibé oinsá mak atu akumulada ema nia hanoin liu husi avaliasaun ba asaun ne’ebé mak ema halo.
Ida ne’e mak polítika. Tanba iha ita nia rai laran “Timor-Leste” polítika ohin loron lao hanesan ema hemu tua lanu, ida ai ho nia sistema dehan nia mak di’ak liu nia mak luta barak liu, nia mak santu ona iha rai ne’e maibé iha implementasaun mamuk hanesan bidón mamuk bainhira la iha bee ema dere tarutu hanesan fulan mate.
Oinsá mak atu Muda Ideolojia Polítika ne’e
Hakarak nasaun ne’e dezenvolvidu mak presiza hamenus maneira moris hedonisms nian. Iha timor-leste, hanesan ita hotu hatene katak la iha polítiku sira hotu mak mai kedas ho klase ne’e iha, maibé barak mak forma husi klase ne’ebé natoon, tanba ida ne’e atu kompleta buat ne’e menus husi interese privadu mak presiza hamoris maneira moris hedonism. Polítika moris ho luxu liu ideolojia pragmátiku no kultura hedonistic. mak huun ba korrupsaun. Tanba husi moris hedonism ne’ebé mak polítiku sira implementa hatudu ona relasaun distánsia ho povu ki’ik sira ne’ebé mak ho kategoria ekonomia moris ki’ik.
Ideolojia ida ne’e sai ona reprezentativu polítika ohin loron, ema ne’ebé mak ho klase ki’ik tenke servisu makas, hodi sustenta família, ema ne’ebé mak iha klase leten nafatin sai volante moris ema seluk nian. Maneira polítika hanesan ne’e sai ona reprezentativu husi tristeza koletivu nasaun ida ne’e.
Polítika la’ós fatin ida ne’ebé livre sein morál. Polítika ne’ebé di’ak presiza konstrui husi ideolojia ida atu nune’e polítiku sira nia hahalok reprezenta husi ideolojia polítika ne’ebé sira adere ba. Prof. Miriam Budiarjo (Based of Political Science: 2007), hateten valor husi polítika, mak buat ne’ebé konsidera di’ak no loos, buat ne’ebé hakarak hamutuk iha ámbitu interese povu nian hanesan mandatu aas liu iha ámbitu demokrasia. Tanba ne’e, demokrasia determina eleitu hegemonia. Hamoos kasta ka estratifikasaun husi nia variante ou sistema aat hotu. Atu nune’e livre hodi dezenvolve nasaun sai furak iha mundu nia matan.
Plato, filózofu gregu ne’ebé inspiradór husi prátika polítika modernu barak, liu tinan 2400 liubá (428-348) halo ona formulasaun ida-ne’ebé lori ba administradór estadu sira-nia morál polítiku. Plato nia formulasaun ba justisa iha ideia estadu nian, liuliu estadu ida-ne’ebé apoia justisa no bele prósperu ninia povu.
Karaterístika ida husi estadu ideal tuir Plato, hanesan temi husi Euis Amalia (2010), mak ida-ne’ebé serve nesesidade báziku umanu nian atu harii kualidade umanu sira, nune’e Plato klasifika servisu ba kampu tolu, hanesan regulador ka ukun-na’in, soldadu ka guarda seguransa no traballadór sira.
Ba Plato, ema hotu mak maun-alin. Maibé Maromak halo ona ida-nee. Primeiru, iha ema sira ne’ebé apropriadu hanesan regulador iha kazu ida-ne’e inklui filózofu no funsionáriu governu ka funsionáriu estadu. Segundu, iha mós sira ne’ebé apropriadu hanesan soldadu ka guarda seguransa.
Terseiru, nu’udar traballadór, iha kazu ida-ne’e inklui agrikultór, negosiante no traballadór sira.
Tuir Plato, husi tipu servisu tolu nee, grupu ikus de’it mak bele servisu ho lukru no halibur rikusoin. Maibé ukun-na’in no soldadu sira labele serbisu ba rikusoin, maibé sira tenke halo de’it serbisu ba nasaun nee.
Divizaun no arranju ida-ne’e konsidera nesesáriu tanba natureza umanu nunka satisfás. Maski iha tendénsia atu sai greedy, hakarak hetan liu fali sira-nia nesesidade. Atu nune’e ida-ne’e sai hanesan obstákulu ida ba realizasaun sosiedade ida-ne’ebé justu no prósperu. Se dedikasaun no servisu (inklui lideransa) ba Estadu haree hanesan servisu ida, ida-ne’e sei halo estadu sai chaos.
Funsionáriu Estadu sira berlomba-lomba hodi halibur materiál sira hodi kompleta no fó haksolok ba sira-nia nafsu edonizmu, tanba ida ne’e sira ho maneira saida de’it bele pratika. Maneira ida hanesan ne’e mak ema hanaran pratika estímulu ba napsu material ne’ebé iha no ikus hodi hamosu prátika korruptu sira.
Akumulasaun Dezapontamentu
Ita tenke korrije dinámika polítika ne’ebé la saudavel. Pratika polítika halo negósiu sai kultura ida, nune’e negósiu ne’e la’o tuir morál polítiku. Dala barak iha intrigue transitional no materialistiku sira ne’ebé hala’o hodi lejítimu polítiku sira-nia misaun sira hodi halo kanál ba sira-nia moris hedoniku.
Modelu hanesan iha leten, hateten husi profesór Jeffery Winters ne’e sistema prátika oligarkia. Prátika ne’e oligarkia maibé sira finjidu dehan demokrátiku.
Tanba sá mak ema hanaran oligarkia tanba fondasi husi polítiku sira laiha ideolojia polítika. Entaun, pragmatizmu, sai hanesan ona hahalok ne’ebé hamonu morál polítiku, no mós sai hanesan ona mainstream attitude husi lider politkus barak ohin loron hodi fasil atu pratika korruptu. Ida ne’e naturál se ema justifika katak polítika ne’e fo’er, ne’e bele mosu antipatia ba polítiku sira.
Deferénsia kualidade moris ne’ebé kro’at entre povu no lider polítiku sira, sai nu’udar alarm ida bainhira akontese disfunsaun ba instrumentu-instrumentu demokrátiku, tuir factors sei sai dezvantajen ba rezulta konstrusaun ba vontade povu nian kona ba polítika.
Husi analizasaun Plato nia kondenasaun ba moris luxu, hedoniku no materialistiku sai nu’udar rejeisaun (teguran) ne’ebé forte ba lider ka politkus sira iha nasaun ne’e, atu la iha de’it interese privadu maibé oinsá mak atu muda dinámiku privadu hodi si ba interese sosiedade komún hodi lori dezenvolvimentu ba nasaun ida ne’e.
Nasaun sei la dezenvolve husi polítika nia retórika mamuk, maibé nasaun atu dezenvolve presiza asaun konkretu hodi lori nasaun ba mundu katak Timor-Leste mós bele katak la matenek iha hanoin ne’ebé mamuk maibé implementa iha asaun karitativu husi moris loro-loron nian.
2,608 total views, 3 views today
Bele hare Video Seluk :
Subscribe to Timorpost
