(Artigo Ida Ne’e Timor-Leste Relembra Hikas Loron Konsulta Popular Iha Tinan 21 Liubá Kotuk Nakonu ho Traumatiku)
Husi: Moisés Vicente
Introdusaun
Hakerek Na’in foti liafuan ida husi Fundador República Democrática de Timor-Leste (RDTL), iha tempu rezistensia Prezidente da RDTL, Nicolau Lobato (FRETILIN) iha ninia slogan (Motto) dehan nune’e“A Última Bala é a Minha Vitória”. Wainhira Nicolau Lobato mate iha kombate/tiru malu funu laran ho militar Indonesia sira iha Ailaran parte Turiscai (Manufahi) tinan 1978. Maun bo’ot Kay Rala Xanana Gusmão, (FRETILIN ba fali CNRM troka fali ba CNRT-Concelho Nacional Resistencia Timorense). Hodi a luta continua re-organiza funu no hodi hakotu funu ho militar Indonesia sira durante tinan 24 anos nia laran iha Timor-Leste liu husi Konsulta Popular Referendum loron 30 Agostu 1999 uza simbolu CNRT. Hamutuk ho frente tolu, Frente Armada (FALINTIL), Frente Clandestina, no Frente Diplomatico. Timor-Leste liberdade ka ukun rasik an tiha ona husi rezime konolialista sira nia ukun, iha ne’ebé Portugal nia tempu, Japão nia tempu, Australia no ikus liu maka militar Indonesia sira tempu. República Democrática de Timor-Leste (RDTL) sai nasaun ida ne’ebe hamrik tiha ona iha tinan rua nulu resin ida ona alias hahu husi loron 30 de Agosto de 1999 to’o 30 de Agosto de 2020. No halo nia restaurasaun da Independensia Timor-Leste nia iha loron 20 de Maio de 2002. Iha tinan rua nulu resin ida liu ba kotuk, Timor-oan hotu-hotu tun ba sentru votasaun hodi hili nia dalan ba vota ba ukun rasik-an. Iha momentu ne’eba iha opsaun rua, ida hakarak nafatin ho nasaun Indonesia, ida seluk, Timor-oan hakarak hili dalan ukun rasik-an. Lo duni, Timor-oan iha rai laran ka iha rai estranjeiru hotu-hotu vota hotu ba hili dalan ida Ukun rasik-an deit. Iha ne’ebe ita hotu hatene, eleisaun ne’e organiza husi Organizasaun Nasoens Unidas (ONU)/United Nations (UN) ne’ebé maka hanaran UNAMET (United Nation Mission in East Timor) iha ne’ebé lidera husi Chefe UNAMET Sr. Ian Martin ho nia ekipa husi UN tomak iha Timor-Leste iha momentu ne’ebá. Iha momentu ne’ebá mos hasai muzika ida husi LAHANE GRUP “Oras To’o Ona”, Atu Ita Hili…., Artista Timor-oan Pro-Independensia kompustu husi 13 pesoas, Jeca Smith, Anito Smith, Anito Matos, Aida Soares, Elde de Araujo (Bung Lele), no seluk-seluk tan.
Timor-Leste hanesan nasaun ida ne’ebé moris ikus liu iha mundo rai klaran, tur iha fatin sorin Timur iha Rain Timor, iha sorin ida hetan rai Timor nian rohan hanesan Oecusse (Oe-Kusi Ambenu), iha fali lolon sorin nian kotuk mak Atauro, nune’e mos iha rain ki’ik oan balu ne’ebé tur iha lolon sorin Timur nian ne’ebá. Rai Timor iha fronteira ho rai seluk mesak ida deit, mak rai Indonézia nian sorin ne’ebé tutan malu ho iha sorin loro-monu ne’ebé fahe malu ho sorin loro-sa’e, iha mos rai sorin nebe tutan malu ho Oecusse. Maibé iha mos fonteira iha tasi ne’ebé ketak malu ho Austrália, Tasi Timor iha kanosan sorin. Dili mak sidade bo’ot liu hotu no hanesan sidade inan ba Timor. Uluk hanaran Timor-Portugés, tanba rai ne’e Portugál mak ukun to’o tinan 1975, to’o bainhira Indonézia hadau ka halo invazaun. Maibé sai Portugál nian rain ne’ebé la hamerik ketak to’o tinan 1999. Ne’ebé mos sai hanesan provínsia ba “rua-nulu resin hitu” (27) ho naran “Timor-Timur”. Ema Timor sira hamutuk porsentu “ualunulu” (80%) mak hili ba ukun an iha referendu ne’ebé Nasoins Unidas hala’o. Lian ne’ebé ema Timor-Leste barak hatene koalia mak tetun. Iha tinan ikus hirak liu ba, povu Timór-Leste hetan rezultadu impresivu partikularmente iha dezenvolvimentu sosiál no politikál. Ida ne’e largamente tamba sira nia esforsu rasik. Sira moris nafatin durante rejime kolonial, ultrapasa okupasaun tinan 24, no sai independente hafoin lori sofrimentu fenomenal no halo sakrifisiu bo’ot tebetebes. Maibé dezenvolvimentu ekonomia la’o neneik liu. Timór-Leste maka nasaun ne’ebé kiak liu hotu iha rejiaun, ho rendimentu per kapita $370 kada tinan. No agora kiak liu tan: haktuir dada fila ema ONU no kolaboradores tulun nain sira, ekonomia kontinua diminui nafatin. Ohin loron Timor-Leste mos hola parte iha Estadu membru CPLP (Comunidade Países Lingua Portugues) nian.
“O referendo sobre a independência do Timor-Leste foi realizado em 30 de agosto de 1999, como decisão política sobre o Timor-Leste, um país do Sudeste Asiático. As origens do referendo deram-se com o pedido feito pelo Presidente da Indonésia, Bacharuddin Jusuf Habibie, ao Secretário-geral das Nações Unidas, Kofi Annan, em 27 de janeiro de 1999. O pedido consistia em realizar um referendo em Timor-Leste, no qual seria dado, à província indonésia, o poder de escolha de uma maior autonomia dentro da Indonésia ou a independência”. Foram apresentados, aos eleitores, as seguintes alternativas: 1. Você aceita a proposta de autonomia especial ao Timor-Leste dentro do estado unitário da República da Indonésia?.2. Você rejeita a proposta de autonomia especial ao Timor-Leste, levando à separação de Timor-Leste da Indonésia?. Aceitar 21,5% e Rejeitar 78,5%. Fontes: UN, The Guardian.
Tuir mai Hakerek Nain mos foti dadus ka halibur dadus kronologia kazu ne’ebé akontese antes ba votasaun konsulta popular dia 30 Agosto 1999 maka hanesan tuir mai ne’e uza lian Portugues: Breve cronologia com os principais acontecimentos que conduziram ao dia 30 de Agosto de 1999, o dia do referendo que permitiu o fim da ocupação indonésia e a reconquista da independência de Timor-Leste. 1975, Ocupação e integração de Timor Leste como 27ª província da Indonésia. 1991, A 12 de Novembro de 1991, o mundo assistiu a um dos mais atrozes massacres de sempre. O exército indonésio avançou e disparou sobre mais de dois mil manifestantes que homenageavam o jovem estudante Sebastião Gomes, morto um mês antes e enterrado no cemitério de Santa Cruz, em Díli. Do ataque resultaram 74 mortos mas, nos dias seguintes, mais 127 timorenses foram “caçados” pelo exército da Indonésia. A maior parte dos corpos continua em parte incerta 1999, 22 de Maio – Secretário-Geral das Nações Unidas propõe a criação da Missão das Nações Unidas em Timor-Leste (UNMAET-United Nations Assistance Mission in East Timor) para organizar e realizar a consulta popular. A equipa é composta por 241 membros internacionais, 420 voluntários das Nações Unidas, 280 polícias civis, 50 oficiais de ligação militar e cerca de 4000 funcionários timorenses contratados localmente. A unidade eleitoral da UNAMET, contou com um coordenador geral , 16 coordenadores regionais e 400 funcionários eleitorais. 11 de Junho – O Conselho de Segurança estabelece que a UNAMET irá supervisionar o Referendo. A missão da UNAMET tem duração prevista até ao fim de Agosto de 1999, através da Resolução 1246 (1999) adoptada unanimemente. O Conselho sublinha a responsabilidade do Governo indonésio na manutenção da paz e segurança em Timor-Leste de modo a assegurar a integridade da votação e a segurança das equipas internacionais e dos observadores. 22 de Junho-Falta de condições de segurança leva a que a abertura do registo dos eleitores seja adiada por três semanas. 16 de Julho a 6 de Agosto – Processo de recenseamento. 9 de Agosto – Na sede da UNAMET, o CNRT, em nome das forças favoráveis à Independência e a UNIF, em nome dos partidos integracionistas (BRTT, FPDK e PPI), assinam um “Código de Conduta para os Participantes na Consulta Popular”. 11 e 12 de Agosto-UNAMET reúne-se em Jacarta e decide constituir uma “Comissão Consultiva de Timor Leste” composta por 25 líderes timorenses de todas as correntes de opinião com a função de acompanhar a transição. 13 de Agosto-Após pressão internacional, a nomeação de um novo comandante militar, coronel Noer Muis, em substituição do coronel Tono Suratman é vista como um bom sinal. 14 de Agosto-Campanha para a consulta Popular é iniciada e são estabelecidos comités de campanha regionais. 19 de Agosto – Início da exposição das listas de eleitores nos centros de registo. 23 de Agosto-Fim da exibição das listas de eleitores nos centros de registo. 27 de Agosto-Termina o período da campanha eleitoral, iniciada a 14 de Agosto. 29 de Agosto-É assinado em Díli um acordo entre as milícias e as Falintil, acordo esse que proibia o transporte de armas fora das zonas de acantonamento, apelava à polícia indonésia para que prendesse quem violasse esta regra e a realização de visitas recíprocas aos locais de acantonamento a partir do dia 30 de Agosto e a constituía um comité de verificação para controlar o acantonamento e a deposição das armas.
30 de Agosto – Pelas 6h30 inicia-se a votação. Por volta das 9h da manhã quase 50% da população recenseada tinha votado. No distrito de Ermera, vários actos de violência forçam o fecho momentâneo de sete centros de voto. A participação na votação atinge os 98,6% dos recenseados.
31 de Agosto – A UNIF protesta junto da UNAMET alegando que o processo de votação tinha sido “ilegítimo” e “injusto” (Carta de 31 de Agosto). Estas acusações são consideradas como totalmente infundadas pela Comissão Eleitoral. Sucedem-se ataques das milícias nas cidades de Díli, Gleno, Aileu, Ermera, Ambeno e Maliana. Três timorenses membros da equipa da UNAMET são mortos.
4 de Setembro – É anunciada a contagem dos votos. Uma esmagadora maioria de 78,5% dá a vitória à independência. As milícias Indonésias lançam de imediato uma campanha de violência, destruição, deportações em massa, roubos e incêndios forçando a população a refugiar-se nas montanhas. A ONU abandona Dili. 8 de Setembro – Milhares de pessoas foram um cordão humano de dez quilómetros frente às várias embaixadas em Lisboa (Rússia, EUA, China. França e Inglaterra) onde permanecem durante a noite fazendo três minutos de silêncio. Segue-se uma grande manifestação frente à embaixada da Indonésia, em Madrid. 12 de Setembro-Presidente Habibe autoriza o envio de uma força multinacional da ONU. 13 de Setembro-Países da ASEAN concordam em apoiar uma força de intervenção da ONU.
14 de Setembro-Bispo D. Ximenes Belo dá conferência de imprensa em Roma, depois de audiência com o Papa João Paulo II. Indonésia aceita que Austrália lidere a força multinacional. Reuniões diplomáticas e militares sucedem-se em Nova Iorque. Em Lisboa parte um avião para Darwin com alimentos, medicamentos e pessoal medico. Ministro das Finanças português, Sousa Franco, anuncia não haver limites na ajuda orçamental para Timor. 15 de Setembro-Conselho de Segurança das Nações Unidas adopta a Resolução 1264 (1999), em que condena os actos de violência perpetrados em Timor Leste e apela ao seu fim, exigindo que os responsáveis sejam apresentados perante a Justiça. 16 de Setembro-Indonésia rasga acordo de segurança com a Austrália. 17 de Setembro-Inicia-se lançamento de alimentos para centenas de milhares de pessoas abrigadas nas montanhas do interior, enquanto que quase 200 mil timorenses estão em campos de deportados na parte indonésia da ilha. 20 de Setembro-Força liderada pela Austrália (INTERFET) entra em Timor. 2002, 20 de Maio-Timor é proclamado ou restauração um país independente. (Fontes: Sapo Noticías.,http://noticias.sapo.tl/portugues/info/artigo/1266101.html).
Los duni katak maluk Timor-oan hotu, loron ohin 30 de Agosto de 2020, tinan 21 liuba ne’e sai hanesan istória ba jerasaun foin sae sira iha Timor-Leste tomak oinsa maka kontinua konta nafatin istoria hirak ne’e ba joventude foin sae sira iha Eskola sira. Iha Eskola Primaria sira, Eskola Pre-Secundaria sira, Eskola Ensino Secundario sira, ba to’o iha nivel Ensino Superior ka Universidade sira no iha fatin ne’ebe deit. Buat ne’ebe passado liu tiha ona, buat hotu hirak ne’e rai ba istória, hakerek iha livru sai ba istoria, konta ho oral ba istória, maibé ho sofrementu barak iha momentu ne’ebá. Kazu balu seluk, Pro-Milisia Indonesia sira sunu Pro-Independensia sira nia uma sunu to’o mutuk, oho ema mate barak. Milisia sira oho Jornalista sira Timor-oan no oho mos Jornalista Internasional sira hanesan Sander Robert Thoenes (Ema Holanda) mate iha loron 21 fulan Setembru iha tinan 1999 ne’ebé oho husi militar Indonezia nain husi batalion 745 iha area Igreja Becora nia oin hafoin ONU fó sai rezultado referemdum, Agus Muliawan, Jornalista Australiano nain 5 mate iha Balibo (Balibo 5), ativista Internasional sira hanesan KAMAL Ba Madhaj husi Malaysia, Madre Timor-oan ida sira oho iha Lospalos, oho mos Frater sira, Pe. Hilario Madeira, Pe. Francisco Soares, Pe. Tarcisius Dewanto iha Covalima/Suai milisia Pro-Indonesia sira nia maka oho no tiru mate hotu iha momentu ne’ebá. Matebian Manuel Magalhães, Paulino Lopes milisia sira oho iha Tapo/Memo, no KAPOLRES Maliana. Istoria negra ida ne’e Timor-Leste nakonu ho traumatiku ho violensia funu nian laran iha tempu passado liubá.
Baze Legal Tuir Lei Internasional Ba Timor-Leste
Tratadu Lisboa ne’ebé estabelese iha 20 Abril 1859 entre reinu Portugal no Olanda lori ba demarkasaun teritóriu hirak ne’ebé pertense ba portugés no olandés. Tuir termus tratadu ne’e Portugal entrega ba Olanda; Larantuka, Sika, no illa Flores, Wouré, illa Adonara no Pamung Kaju iha illa Solor. Responde ba ne’e, Olanda mós entrega reinu Maubara, Ambeno no Ataúro ba Portugal no olandés sira selu mós osan 200 000 florins hanesan kompensasaun ba Portugal. Iha 1914 desizaun arbitral asina husi Portugal no Olanda hakotu ona konflitu entre nasaun rua ne’e, fiksa mós fronteira ne’ebé fahe illa Timor ba rua, vigora too ohin loron; Timor Leste no NTT. Iha funu mundial daruak, iha fulan Dezembru 1941, hafoin Japaun nia atake ba amerika nia baze naval Pearl Harbor, illa Timor okupa tiha husi tropas Olandés no Australianu tanba hakarak prevene invazaun Japoneza, ne’e hanesan violasaun ba Polítika neutralidade ukun kolonial portugés nian. Hanesan protestu Portugal haruka nia tropas ne’ebé koloka iha Mozambique ba Timor Portugés. Japaun invade Timor Portugés iha 1942, forsa aliadu no timor oan voluntariu, balun koñesidu maka hanesan Dom Aleixo, halo funu gerilla kontra forsa japones. Funu ne’e koñesidu ho naran BATALHA DE TIMOR (1942-1943) hamate ema Timor barak entre rihun 40 too rihun 70. Atu rekupera fali Timor Portugés, governu Antonio Salazar asina akordu ida ho Estadus Unidus hodi entrega Açores sai hanesan baze aérea Estadus Unidus nia forsas armadas.
Asembleia Jeral Nasoens Unidas liu husi rezolusaun 1514 (XV) data 14 Dezembru 1960 iha momento ne’ebá konsidera Timor Portugés nudar Teritóriu La Autónoma iha administrasaun Portugeza nia okos. Rezolusaun ne’e governu Portugés António Salazar no Marcelo Caetano la simu no mós la kondiz ho Konstituisaun 1933 Portugal nian ne’ebé konsidera teritóriu Timor Portugés nudar parte integrante husi Portugal. Maibé iha tinan 1974, rezolusaun ne’e governu portugés (konsellu revolusaun) mós simu liu husi lei 7/74, 27 Jullu ne’ebé hatudu ninia aseitasaun ba teritóriu ultramarinu hotu nia independénsia, inklui mós Timor Portugés. Iha altura ne’ebá, administrasaun Portugeza promove kriasaun partidus polítikus timor oan nian. Nune’e harii Partidu Polítiku tolu: 1 Uniaun Demokratiku Timor (UDT), defende federasaun Timor Portugés ba Portugal, hafoin preparadu ona maka ukun an. 2 Asosiasaun Sosial Demokrata Timor (ASDT) ne’ebé hafoin muda ba FRETILIN, defende independénsia total. 3 Asosiasaun Popular Demokrátiku Timorense (APODETI), defende integrasaun Timor Portugés ba Indonézia ho estatutu nudar rejiaun autónoma, hafoin halo referendum ida hodi husu se hakarak ukun rasik an ka kontinua nafatin ho Indonézia. Portugal organiza mós eleisaun lokal ida atu forma Asembleia hodi prepara mekanismu hotu ba ukun an. FRETILIN manan ho 55%, UDT 40% no APODETI oituan deit. Tanba la simu, UDT liu husi Francisco Lopes Da Cruz ho influensia husi Indonézia, desidi halo Golpe Estadu hasoru FRETILIN iha 10 Agostu 1975 ho razaun dehan prevene influensia komunismu iha Timor Portugés. FRETILIN halo kontra golpe iha loron 15 fulan Agostu tinan refere no konsege duni UDT ba fronteira. Governador Lemos Pires refujia ho forsas ba illa Atauro. 28 Novembru 1975 FRETILIN deklara independénsia ne’ebé hahoriS Repúblika Demokratika Timor Leste (RDTL). Indonesia invade Timor Leste iha 7 Dezembru 1975, FRETILIN ho liman kroat FALINTIL hamutuk ho povu Maubere refujia ba foho no halo funu gerrilla. 1999 Timor Leste hetan oportunidade hodi desidi validade no razaun independénsia liu husi referendum hodi rejeita autonomia espesial ne’ebé oferese husi Indonézia. Timor Leste tama iha periodu tranzisaun ho supervizaun ONU nian hodi prepara ba restaurasaun ukun an. Iha 2002 FRETILIN ne’ebé manan iha primeira eleisaun asembleia konstituente hamutuk ho ONU liu husi nia Prezidente Partidu, Lu Olo deklara restaurasaun independénsia ne’ebé proklama iha 28 Novembru 1975. RDTL hamriik fila fali ho nia orgaun estadu tomak liu husi Kontituisaun RDTL ne’ebé hakerek husi Asembleia Konstituente.
Solidariedade husi Nasaun Internasional Suporta Timor-Leste Nia Independensia
Iha parte seluk, wainhira Timor-Leste terus hela husi Invasaun Indonesia nia tempu, nasaun barak maka suporta ka solidariedade ba Timor-Leste nia ukun rasik-an. Nasaun sira ne’e ativista sira husi nasaun sira nia rasik Australia, Nova Zelandia, Indonesia rasik, Amerika, Italia, Portugal rasik, Englatera rasik, France, Pakistan, Angola, Muzambique, Guine Bissau, no nasaun sira seluk-seluk tan. Wainhira Prezidente Republika (PR), Dr. Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ halo nia diskursu iha Palacio do Governo 20 Setembru 2019 liubá hateten katak Membru ONU liuhusi Kapitulu VII karta ONU nian aprova rezulusaun 1264 iha 15 Setembru 1999, ne’ebe autoriza hari forsa multinasional ida atu mai Timor-Leste. Rai sira ne’ebe halo parte INTERFET maka Australia, Nova Zelandia, Estadu Unidu Amerika Reinu Unidu, Tailandia, Brazil, Canada, Fiji, Franca, Alemana, Ilanda, Italia, Jordania, Kenya, Malazia, Noruega, Paquistão, Filipina, Portugal, Singapura, no Korea do Sul. Misaun ne’e nia prioridade maka atu hari fila fali pas no estabilidade iha Timor-Leste. Forsa Internasional ida ne’e lidera husi Australia, ho komandu Jenerál Sr. Peter Cosgrove, ne’ebe ikus mai sai Governador-Jeral iha Australia.
No agora Timor-Leste ukun-an tinan 21 liu tiha ona, povu Timor-Leste mos tenke kontinua fó solidariedade ba malu ba rai seluk ne’ebe maka hakarak luta makas hela ba ninia rai Ukun Rasik-An hanesan rai West Papua/Papua Barat, rai Republik Maluku Selatan, iha ne’ebé militar Indonesia sira halo intimidasaun, turturasaun, tiru ho kilat ba povu West Papua sira, no inklui mos povu Republik Maluku Selatan. Maibé militar Indonesia sira nia taka ba media ba atu halo kobertura iha fatin ne’ebá la bele hotu. Inklui mos rai seluk hanesan rai Sahara Ocidental iha Africa ne’ebá to’o agora seidauk hetan sira nia auto determinasaun ba ukun rasik-an. Iha ne’e Hakerek Nain hateten tamba bazeia ba baze legal iha Timor-Leste ita ninia Konstituisaun da RDTL fó hela garante atu fó solidariedade ba rai seluk. Konstituisaun da RDTL Artigu 10 (Solidariedade) 1. Repúblika Demokrátika Timór-Leste mós solidáriu ho povu hotu-hotu ne’ebé luta ba libertasaun nasionál. 2. Repúblika Demokrátika Timór-Leste fó azilu polítiku, tuir lei haruka, ba ema rai seluk sira ne’ebé persigidu tanba sira-nia luta ba libertasaun nasionál no sosiál, defeza ba direitus umanus, demokrasia no dame. Constituição da RDTL no Artigo 10 (Solidariedade) 1. A Republica Democratica de Timor-Leste e solidaria com a luta dos povos pela libertacao nacional. 2. A Republica Democratica de Timor-Leste concede asilo politico, nos termos da lei, aos estrangeiros perseguidos em funcao da sua luta pela libertacao nacional e social, defesa dos direitos humanos, democracia e paz.
Rekomendasaun
Ikus liu, Hakerek Na’in hakarak rekomenda ba Estado RDTL katak oras ne’e Timor-Leste hanesan país independensia, nune’e ema hotu iha dever atu dezenvolve Timor-Leste, nune’e Timor-oan hotu atu kaer metin Unidade Nasionál nudár kapital prinsipal ba distinu nasaun Timor-Leste nian. A luta kontinua Timor-Leste kontinua mudansa no hetan pas no lori dezenvolvimentu nasional ba nia sira povu iha baze rural liu. Sujere mos VIII Governo Konstitusional liu husi Primeiru Ministru (PM) da RDTL, Taur Matan Ruak (TMR) delega hela liu husi Ministeriu Edukasaun no Joventude Desportu (MEJD), Dr. Armindo Maia, atu ba ko’alia ho Universidade sira iha Timor-Leste kria mos Fakuldade ida ka Departementu ida kona-bá Istoriografia iha Timor-Leste nian. Nune’e sidadaun Timor-oan ne’ebé mak foti/hili Fakuldade ida ne’e iha Universidade refere bele tau matan Istória passado Timor-Leste nia bele kontinua hakerek no bele sai referensia ba ita Timor-oan rasik. Mesmo que ita iha ona Arquivo & Museu da Resistência Timorense (AMRT) no Centro Nacional Chega (CNC), maibe Istoriografia sira ne’e liu husi halo peskiza hodi hakerek sai ba livru. Tamba durante ne’e Hakerek Na’in halo ona observasaun iha Timor-Leste, Universidade sira iha Timor-Leste seidauk kria Faculdade ka Departementu ida Istoriografia nian. Tamba durante ne’e ema Estranjeiru/Malae mutin sira maka hakerek barak kona-bá Istoria Timor-Leste nian hanesan ema nasaun Frances, Portugal, Australia no nasaun sira seluk tan.
Referénsias
- Nicolau Lobato: Heroi Timor-Leste iha Ema Nia Rai. Asesu iha loron Sesta-feira, 21 Agostu 2020. Disponivel iha: http://www.fundasaunmahein.org/2015/12/11/nicolau-lobato-a-timorese-hero-in-another-country/
- Nino Konis Santana: Inspirador Rohan La’ek. Asesu iha loron Sesta-feira, 21 Agostu 2020. Disponivel iha:http://www.fundasaunmahein.org/2012/12/14/nino-konis-santana-everlasting-inspiration/
- Hakat ikus nian ba Libertasaun Nasional. Asesu iha loron Sesta-feira, 21 Agostu 2020. Disponivel iha: http://timor-leste.gov.tl/wp-content/uploads/2019/08/cronologia-consulta-popular_EN.pdf
- Referendo de independência de Timor-Leste de 1999. Asesu iha loron Sesta-feira, 21 de Agostu de 2020. Disponivel iha:https://pt.wikipedia.org/wiki/Referendo_de_independ%C3%AAncia_de_Timor-Leste_de_1999
- Cronologia Referendo 30 de Agostu 1999. Asesu iha loron Sabado, 22 Agostu 2020. Disponivel iha: http://noticias.sapo.tl/portugues/info/artigo/1266101.html
- Timor Leste: o referendo e os resultados das eleições de 1999. Asesu iha loron Segunda-feira, 24 Agostu 2020. Disponivel iha: https://www.janusonline.pt/arquivo/2002/2002_2_10.html
- Edliser Translation Service, SISTEMA DIREITU TIMOR-LESTE NIAN, ANÁLIZE TUIR KONTEKSTU ISTÓRIKU. Asesu iha loron Tersa-feira, 25 Agostu 2020. Disponivel iha: https://www.facebook.com/Edliservice/posts/1247246732000058/
- Timor-Leste. Asesu iha loron Tersa-feira, 25 Agostu 2020. Disponivel iha: https://www.wikiwand.com/tet/Timor-Leste
- Konstituisaun da RDTL-2002. Asesu iha loron Tersa-feira, 25 Agostu 2020. Disponivel iha:https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/tet/tl/tl001tet.pdf , http://www.tatoli.tl/2020/08/28/muzika-unamet-oras-too-ona-fanu-povu-timor-leste-hadeer/?fbclid=IwAR0NDEPtvNVtH57mi3YaSPoGn-zD1R_G52wnQNlNWfl6NCWHB6Ts2vHCf3o
- Diskusaun Fulan Naroman. Kona-bá Dom Boaventura iha Istoriografia Timor-Leste. Oradór: Peskizadór Istória, Roger Ma’averu Savio. ONG Fundasaun Haburas, Farol, Díli. Loron Tersa-Feira, 25 Agostu 2020.
- Movimento Papua Livre – Free Papua Movement. Asesu iha loron Kuarta-feira, 26 Agostu 2020. Disponivel iha:https://pt.qwe.wiki/wiki/Free_Papua_Movement. https://neonmetin.info/buletin/2020/08/12/front-rakyat-maubere-ba-west-papua-husu-timor-kontinua-fo-solidariedade-ba-povu-papua/?fbclid=IwAR0sa_E6JNe_ivBtFuE7_n5h39UN0teWloK6M2_X3WEdsn5Hz2EVn0ZD9ew
- INTERFET Kumpri Rezulusaun 1264 ONU. Asesu iha loron Kuarta-feira, 26 Agostu 2020. Dispoinivel iha:http://www.tatoli.tl/2019/09/20/interfet-kumpri-rezolusaun-1264-onu/
- Seminariu Refletivu ba Selebrasaun Loron Konsulta Popular 30 Agostu 1999 husi Prespetiva Organizasaun Sagrada Familia (OSF). Loron 29 Agostu 2020.
*Hakerek Na’in: Alumni Universidade da Paz-(UNPAZ), Faculdade de Direito no Ativista. Artigo ida ne’e larepresenta institusaun ne’ebé hakerek na’in haknar ba, maibé idea no argumentu sira ne’ebé lekar iha artigu ne’e nudar opinião pesoál. Iha sujestaun ruma bele haruka iha e-mail: moisesvicente59@yahoo.com
1,384 total views, 3 views today






