Skriptor : Lucia de Canossa Silva Hau
Email : luciahau6417@gmail.com
INTRODUSAUN
Koligasaun Aliansa Maioria Parlamentar kompostu husi partidu CNRT, PLP no KHUNTO liu husi konsesus politika partidu tolu (3) nian hari’i Oitavu Governu konstitusional no indíjita Sr. Taur Matan Ruak sai nu’udar Primeiru-Ministru iha periodu tinan lima (5), husi tinan 2018 to’o 2023. Koligasaun refere partidu CNRT sai hanesan segundu partidu mais votadu ho kadeira ruanolu resin rua (22), tuir mak partidu PLP ho kadeira ualu(8) no KHUNTU ho kadeira lima (5). Ho ezisténsia Governasaun oitavu Governu konstitusional fó kompeténsia hodi aprezenta Orsamentu Jeral do Estado (OJE) tinan 2020 ba iha Parlamentu Nasional hodi halo diskusaun. Rezultadu husi diskusaun fó sai katak OJE refere la passa.
Ho rezultadu ne’e tanba deskonkorda polítika entre koligasaun iha AMP nia laran, ikus mai haktuir ba konstituisaun artigu 112o númeru 1 alinea (b) Primeiru-Ministru Aktual, aprezenta karta demisaun ba iha Prezidénte Repúblika. infilismente karta demisaun refere Presidénte Repúblika seidauk hasai desizaun ruma, maibé tambá polítikamente Primeiru-Ministru aktual halo hikas retira ba karta demisaun kestionadu.
FORMULASAUN PROBLEMA
Ho razaun Primeiru-Ministru retira fali karta demisaun ne’ebé Aprezenta ona ba Presidénte Repúblika tuir konstituisaun ka lae?
MATÉRIA LEGÁL
Bazeia ba deskrisaun iha leten nune’e hakerek nain refere ba matéria legál mak hanesan: Konstituisaun Repúblika Demokratika Timor-Leste (K-RDTL), Dekretu Lei Númeru 14/2018 kona-ba órganika oitavu Governu Konstitusional no Dekretu Lei Númeru 29/2020 kona-ba dekretu Presidente Repúblika ba aplikasaun estadu emerjénsia.
BAZE LEGÁL
Refere ba matéria legál mensionadu hakerek nain hodi defini baze fundamental hanesan estipula iha artigu 86° al. (h) no mos 106° númeru 2, 103o, 108o no mos 112° al.(b) K.RDTL. Dekretu Lei Númeru 14/2018, Dekretu Presidente N° 29/2020 kona-bá Deklarasaun Estadu Emerjénsia no Dekretu Lei Númeru 3/2020 kona-ba autorizasaun ba renovasaun husi deklarasaun husi estadu emerjénsia.
FAKTUS NO KRONOLOGIA
Hahu husi tinan 2018 komesa estabelese Koligasaun Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) ne’ebé mak kompostu husi partidu CNRT, PLP no KHUNTO, liu husi Eleisaun Antisipada konsesus husi Partidu Politika tolu (3) ne’e deside hodi hari oitavu Governu Konstitusional no ikus mai indijita Primeiru-Ministru Aktual sai nu’udar Primeiru Governu ba iha periodu tinan (5).
Ho polítika ne’ebé mak mosu mai oin-oin ho ideia ne’ebé mak la hanesan hodi rejulta problema refere no ikus mai Primeiru-Ministru Aktual hodi aprezenta karta demisaun ne’e ba iha Prezidnte Repúblika.
Tuir mai iha loron 22 de Fevereiru 2020 Primeiru-Ministru hato’o nia Pedidu Demisaun ne ba iha Prezidente Repúblika. Entertantu Primeiru-Ministru seidauk hetan dekreta husi Chefe Estadu kona-ba karta refere. No iha loron 08 de Abril 2020 Primeiru-Ministru hala’o sorumutu ho Prezidente kona-ba retira karta demisaun ne’e. Mezmu nune’e iha loron hanesan ho sorumutu nebe’é halo’o ho rezultadu katak Primeiru Ministru atu Retira Karta Demisaun ne’e.
Primeiru-Ministru retira karta demisaun nee tanba ho razaun situasaun invijivél Corona Virus ne’ebé afeta mai iha Timor-Leste, ho memontu hanesan ne Primeiru-Ministru mos mosu dinamika polítika mos iha situasaun refere. Ho nune’e Prezidente laiha tempu atu Dekreta karta nebe mak nia simu husi Primeiru-Ministru. Ho situasaun hanesan ne Primeiru-Ministru mos kontinua nafatin nia kargu nu’udar Primeiru-Ministru Actual iha Oitavo Governo Konstituisional.
ANALIZA LEGÁL
Bazeia ba assuntu mensionadu nune’e hakarek nain halo analizasaun tuir konstituisaun RDTL Artigu 86° alinea (h) ne’ebé hateten katak foti no fó posse no hasai membru governu nian, tuir proposta Primeiru Ministru nian, iha termu númeru 2o husi artigu 105o tuir fali artigu 106° númeru 2o kostituisaun RDTL ne’ebé dehan membru governu sira seluk, Presidénte Repúblika mak sei hili liu husi chefe Ministru nia proposta. Nune’e mos refere ba artigu 103° Konstituisaun RDTL define katak Governu órgaun Soberanu ne’ebé iha responsabilidade atu hala’o no ezekuta politika jeral nasaun nian no mos órgaun superior administrasaun públika nian. Entretantu, tuir artigu 108° Konstituisaun RDTL Prevé Primeiru-Ministru hato’o programa governu nian ne’ebé Konsellu-Ministru aprova tiha ona ba parlamentu nacionál atu apresia iha prazu la liu loron tolonulu, sura husi loron ne’ebé governu hahú nia funsaun. Nune’e mos tuir artigu 112° al.(b) Governu nia demisaun konstituisaun hateten katak wainhira Prezidente Repúblika simu pedidu demisaun husi Primeiru-Ministru.
OPINIAUN LEGÁL
Tuir hakerek nain nia opiniaun legal atu informa problema ne’ebé mak akontece iha Oitavo Governo Konstitusional, mak hanesan Presidente Da Republika seidauk dekreta karta demisaun ida ne’ebé mak nia simu husi Primeiru-Ministru, ho nune’e Primeiru-Ministru Actual konsumi nafatin Kargu nu’udar Primeiro-Ministru. Ho artigu ne’ebé mak relevansia mak hanesan: 112° al. (b) K.RDTL, hateten katak, Prezidente Da Republika Simu Primeiru-Ministru nia pedidu atu demite. Ontinua mos ho artigu 86° al. (h) K.RDTL, hateten katak, Nomeia, emposa no ezenora Governu nia membru sira, ho PrimeiruMinistru nia Proposta, tuir art. 106 n°2. Iha artigu 106 n°2 hateten katak, Prezidente –Repúblika nomeia governu nia membru sira seluk, tuir Primeiru-Ministru nia proposta.
KONKLUZAUN
Hare’e ba problema ne’ebé mak akontese hanesan Primeiru-Ministru Actual nia karta demisaun ba Prezidente Da Republika hanesan dínamika polítika ida iha situasaun Indíjivel hanesan Corona Virus ne’ebé mak transmite dadauk ho situasaun refere politika ida ne’e ita labele define ho diak tanba ne’e karta ne’ebé mak Primeiru-Ministru hato’o ba Prezidente até agora seidauk dekreta.
REKOMENDASAUN
Ho nune’e hakerek nain hakarak husu ba nai ulun sira atu tu’ur hamutuk hodi hari’i Oitavo Governu Konstitusional ne ho didiak i labele uza politika hanesan instrumentu ba interese privadu hodi kari rai henek ba povu nia matan nune’e politika sira mos tenki hatene katak iha princípios estado de direito konsidera mos princípios ida ho (sigla inglêsh) katak “the government by the law not by the man”, hanesan konsagra ona iha konstituisaun RDTL, artigu 2 al. 2. Katak estadu tu’ur iha konstitusaun no lei nia okos. Nune’e ita refleta ba lingua latína “politeae legius non leges politii adoptandae” (sigla Indonezia), katak politik harus tunduk pada hukum, bukan sebaliknya.
872 total views, 3 views today






