ADVERTISEMENT

COVID-19 ho Dezafiu ba Ema ho Defisiénsia

Timor Post - Opiniaun
  • Share

Husi Ines Martins Noronha Soares*

Oinsa politika Estadu Timor-Leste iha estadu emergensia hodi fo protesaun ba ema ho defisiensia?

Wainhira iha batalla kontra COVID-19, ensensial tebes atu tuir lema Nasoes Unidas nia Metas Dezenvolvimentu Sustentavel kona ba Direitu Ema ho defisiensia “La Husik Ema Ida iha Kotuk[1]. Ne’e signifika katak Governu foti responsabilidade hodi halo aksaun explisitu no kria kondisaun kapazes atu ema ho defisiensia sira ne’ebe enfrenta situsasaun desigual konsege atinge objetivu ne’ebe igual. No Estadu mak nudar promotor ba direitu individual no social ba ema minoria nomos ema vulneravel, hodi realiza liu husi politika publika tantu iha asuntu finanseira, ekonomika no asistensia sosial.

ADVERTISEMENT
SCROLL FILA BA NOTISIA


Atu garante ba partisipasaun mak inklusivu liu-liu ema ho defisiensia sira, diversus politika kria tiha husi Estadu Timor-Leste hanesan produz Resolução do Governo Nº 14/2012 9 de Maio, Politica Nacional Para a Inclusão e Promoção dos Direitos das Pessoas com Deficiencia, no iha 2019 Parlamentu Nasional produz Projeto de Resolução n.º /V (2.ª) Rekomenda ba Governu ba adota medidas relativas ba protesaun ema ho defisiênsia sira[2].  Hodi oferese kondisaun asesibilidade no partisipativu ba ema ho defisiensia sira iha dezenvolvimentu politika, lei no regulamentu sira inklue asuntu finanseira, ekonomika, no asistensia sosial nune’e mos responde ba estadu emergensia.

Maibe wainhira Governu la konsege oferese kondisaun asesibilidade no partisipativu ba ema ho defisiensia sira ne’ebe mak presiza duni, no kuandu sira ne’e la konsege atende demanda ka sira la halo servisu ho efiesiente ne’e bele hamosu desigualidade no situasaun vulnerabilidade sai aat liu nomos aumenta kiak klean liu tan, tanba politika sosial ignora ema ho defisiensia sira nia perspetiva no partisipasaun. Tipu saida deit vulnerabilidade, ema hotu iha direitu, no dever estadu atu garante kondisaun ba moris mak dignu. Tanba ne’e poder ezekutivu sira reponsabiliza ba formulasaun politika publika no aksaun afirmativas.

Wainhira iha 30 Abril Governu hasai Decreto-Lei (DL) n.º15/2020[3], Apoio monetário aos agregados familiares no âmbito da pandemia de Covid-19. Iha prosesu dezenvolve ba Dekretu Lei ne’e Governu la hetan partisipasaun husi portadores ema ho defisiensia sira atu hare oinsa mekanismu subsidiu ne’e bele benefisia mos ba ema ho defisiensia em jeral liu-liu ema ho defisiensia psiko-sosial ka defisinsia dobru (toba iha fatin, la bele koalia no la bele rona). Atu reforsa ba ne’e Paulo Neves ofisial RHTO, nomos Diretor ADTL Cesario da Silva preokupa tebes kona ba prosesu politika fo subsidiu, ladun konsidera ema ho defisiensia balu nia direitu tanba sira ladun hetan informasaun mak sufisiente ba prosesu no mekanismu sira atu hetan subsidiu USD $100.00/uma kain. Tuir lolos Governu antes atu produz politika ruma presiza involve instituisaun sira ema ho defisiensia atu bele hare partisipativu ba ema hotu nian no mekanismu mak apropriadu. Efikaz liu mak Governu presiza forma ekipa no kolabora ho autoridade lokal hodi tun diretamente ba kada familia defisiensia nia uma (hela fatin) hodi fahe informasaun kona ba prosesu no mekanismu atu fasilita ema ho defisiensia atu partisipa no benefisia iha prosesu ne’e.

Tuir Decreto-Lei n.º15/2020[4] nia objetivu atu fo apoiu temporariu  ba “Uma Kain” familia timorense ho apoiu subsidiu osan USD $100.00/uma kain, periodikamente no temporariu durante covid-19 eziste iha Timor-Leste.  Wainhira Oxfam konfirma ho senor Rui Exposto Diretor Jeral Ministeriu Solidariedade-Sosial no Inkluzaun (MSSI), serake subsidiu ne’e sei fo apoiu durante fulan hira. Diretor ne’e rekuza atu koalia nia so esklarese katak nia ema tekniku, to’o agora nia la klaru posivel atu fo subsidiu ba fulan hira no Governu mos presiza hare fali kapasidade finanseira iha Timor Leste nian. Alem ne’e Oxfam mos halo konfirmasaun ho Xefe Suku Santa-Ana kona ba asuntu ne’e, nia rasik la iha informasaun katak subsidiu atu apoiu durante ba fulan hira. Husi prosesu ne’e ita bele nota katak ladun bem informadu desizaun politika ho pessoal tekniku sira inklue mos autoridade lokal sira, iha ne’e eziste lakuna de informasaun entre autor foti desizaun nomos implementador.  

Presiza iha mekanismu aprosimasaun apropriadu ba ema ho defisiensia psiko-sosial no defisiensia dobru

Lee Mós :
Justisa Sosial; Utopia ka Distopia 

Haktuir husi Director Jeral MSSI no Xefe Suku Santa-Ana katak fixa familia produz husi MAE, no kona ba prosesu xefe aldeia mak fo avizu no rekolla dadus husi kada uma kain kopia fixa familia ho kartaun eleitoral, hafoin submete ba xefe suku hodi elabora informasaun tomak no manda ba Administrador Postu hafoin lori ba Ministeriu Adminitasaun Estatal (MAE). Iha fixa familia ne’e ita nota katak la iha koluna ruma mak atu identifika ema ho defisiensia nia tipu kondisaun. Fixa familia ne’e deskreve jeral deit kona ba: naran, sexu, relasaun familia, fatin moris, data no tinan moris, estadu sivil, profisaun relijiaun no habilitasaun literaria. Alem ne’e ita nota katak xefe suku no xefe aldeia la iha mekanismu aprosimasaun apropriadu atu identifika ema ho defisiensia serake presiza apoiu extra, hanesan ema defisiensia psiko-sosial (defisiensia mental) ka defisinsia dobru (toba iha fatin, la bele koalia no la bele rona) maluk sira ho kondisaun hanesan ne’e sira rasik la bele organiza dokumentu sira, ezemplu suku Mascarinhas iha senora Merita F. Muto, inan husi Bendita Fatima ema ho defisiensia dobru no nia (Bendita)  iha oan feto nain ida ho idade tinan 10. Senora Merita preokupa tebes ho prosesu rekolla dadus tanba durante ne’e sira so hetan informasaun husi vizinu sira, nunka hetan informasaun no asistensia husi xefe suku ka xefe aldeia hodi prepara dokumentu sira. No maski sira iha uma kain 3 mak hela hamutuk, maibe tanba la hetan informasaun kompletu tan ne’e sira so submete fixa familia ida deit ne’ebe mak produz iha 2012, no la atualizadu. Senora ne’e esklarese tan katak se nia hetan informasaun ho klaru no lolos husi autoridade lokal sira mak nia bele prepara mos fixa familia Bendita Fatima nian ho nia maun nian maibe realidade kontrariu. Entaun prosesu ne’e afeta ba Bendita Fatima bele lakon nia direitu atu hetan subsidiu USD $100.00 maski nia familia presiza tebes atu hetan subsidiu ne’e hodi sustenta nia-an. No Direktor Jeral MSSI haktuir katak ema ho defisiensia registu nudar uma kain nia sei hetan subsidiu ne’e maibe ema ho defisiensia balu ne’ebe mak seidauk forma uma kain ka la regista inklue sira balu mak la iha moradia, hanesan hela iha tasi ibun Lecidere sira ne’e implika husi desizaun ne’e no sira sei la hetan subsidiu ne’e. Subsidiu ne’e tuir lolos atu apoiu duni ba ema vulneravel sira maibe realidade ema vulneravel sira bele sai vulneravel liu tan se prosesu pagamentu la fo dalan ba sira atu hetan.  Diretor Jeral informa katak Governu presiza iha meius apoiu seluk maibe to’o agora seidauk hare kona ba oinsa ne’e atu funsiona.

Iha Diploma Ministerial N.º 49/2017 de 23 de Agosto[5] iha artigu 7, hateten katak kada suku sira iha Livru ba registu populasaun temporariu, mudansa ba populasaun nomos registu uma kain,  legalmente eziste maibe MAE presiza iha mekanismu atu kontrolu rutina hodi kada suku bele implementa nomos konsistentemente atualizadu dadus ba kada fulan 6. Nomos formulariu rekolla dadus tenke inklusivu duni hanesan: geografika lokal, kondisaun sosiu-ekonomiku, idade no jeneru, kona ba ema ho defisiensia sira, atual dadus estatistika 2015 no fixa familia ladun hare klean ba asuntu sira ne’e entaun resulta katak iha situasaun estadu emergensia hanesan ne’e, sira efetivamente bele esklui ema ho defisinsia ezemplu ema ho defisiensia dobru no psiko-sosial iha indetifikasaun ba subsidiu ne’e.

Lee Mós :
DISKURSU: Ho Espíritu FALINTIL, ha’u Prontu Servi interese Povu no Nasaun

La iha mekanismu apropriadu fahe informasaun ba ema ho defisiensia

Tuir prosesu rekolla dadus, Administrador Munisipiu inklue Administrador Postu halo enkontru ho xefe suku sira, hafoin xefe suku pasa informasaun ba xefe aldeia sira hodi hato’o ba komunidade sira atu submete fixa familia no kartaun eleitoral atu simu subsidu $100/uma kain. Wainhira Oxfam konfirma prosesu ne’e ho xefe suku Santa-Ana, nia informa katak uluk nanain xefe suku hotu Dili nian enkontru ho Adminsitrador Postu hodi orienta kada suku nia xefe aldeia sira atu rekolla dadus hanesan fotokopia kartaun eleitoral no fixa familia hodi submete ba xefe suku. No ba familia sira ne’ebe mak seidauk iha fixa familia sira presiza priensia fixa familia foun. Xefe Suku ne’e rekonese katak Xefe Suku tomak iha Timor-Leste laiha mekanismu espesifiku atu fahe informasaun ba ema ho defisiensia nomos ema mak la iha moradia tanba sira nudar populasaun mak invisivel ho stigma (marka) sosial no hasoru bareira oi-oin moris kiak, la iha servisu nomos hetan deskriminasaun, tanba ne’e importante atu konsidera katak presiza iha mekanismu informasaun  mak espesifiku ba ema ho defisiensia ho (matan-labele hare no lee iha surat tahan, tilun labele rona, no susar atu komunika) no ema ho defisensia hanesan ne’e susar atu halo aksaun liga ho informasaun ne’ebe mak sira hetan, hanesan susar ba sira atu halo registu iha sede suku tanba sira susar atu la’o dok ba sede suku ka susar atu sai husi uma hodi ba fatin sede suku nian ou susar atu komunika informasaun ba xefe suku. Tuir ita nia analiza katak prosesu fahe informasaun ba ema ho defisiensia relasiona ho subsidiu ne’e hamosu preokupasaun ba ema ho defisiensia no ema mak la iha moradia. Tanba ema ho defisiensia sira la iha asesu hanesan ba informasaun satan sira mak defisiensia dobru (toba iha fatin deit, la bele koalia no labele rona) no dezafiu asesu ba media eletronika sira hanesan telivisaun-radio, telefone nomos asesu ba internet.

Atu refleta ba ne’e espresaun Senora Merita katak se nia antes hetan informasaun klaru katak Bendita bele hatama dokumentus nudar uma kain entaun ami nia familias bele organiza dokumentu sira, maibe iha prosesu ne’e ami la hetan duni informasaun klean no klaru ho lolos husi xefe suku ka xefe aldeia.  Maski dokumentu sira hatama hotu ona ba xefe suku to’o agora sira la hetan tan progresu informasaun bainhira mak Governu atu fo subsidiu. Senora Merita informa katak sira nia xefe suku ho xefe aldeia nunka fo avizu ba sira kona ba prosesu antes no durante atu prosesa dokumentus no atu simu subsidiu.

Konkluzaun:

Atu ema ho defisiensia hetan benefisiu husi asistensia sosial liu-liu iha subsidiu durante Covid-19, importante duni atu rekere ba administrasaun makina estadu nian. Preokupasaun ne’ebe klean husi ema ho defisiensia sira laos deit la adekuada adminsitrasaun estadu nian, maibe mos prinsipalmente iha sentimentu dezamparu no frustasaun wainhira hasoru sistema ida ne’ebe sira esperimenta sai komplexu, pasivu, inkomunikativu, birokrasia, reativu, fragmentasaun no ladun fokus ba sira nia nesidade.  Deseju husi ema ho defisiensia sira mak sistema ne’ebe fasil ba asesu no uza, nune’e mos relasaun entre prestador servisu ho ema ho defisiensia mak igual no partisipativu laos subserviensia entre klientes no profesional. Estadu presiza halo provisaun propriu ba ema ho defisiensia, atu ikus mai fo esperansa ba sira iha asesu igual ba benefisiu iha sosiedade nomos asegura la husik sira iha kotuk.

Lee Mós :
Aniversáriu Timor Post Ba Dala – XXIII Sai Mídia Ne’ebé Ativu No Kreativu

Rekomendasaun:

  • Tuir lolos Governu antes atu produz politika ruma presiza involve instituisaun sira ema ho defisiensia atu bele hare partisipativu ba ema hotu nian no mekanismu mak apropriadu. Efikaz liu mak Governu presiza forma ekipa no kolabora ho autoridade lokal hodi tun diretamente ba kada familia defisiensia nia uma (hela fatin) hodi fahe informasaun kona ba prosesu no mekanismu atu fasilita ema ho defisiensia atu partisipa no benefisia iha prosesu ne’e.
  • Importante atu koopera hamutuk ho ema ho defisiensia nomos ho sira nia familia inklue organizasaun ema ho defisinsia sira, no instituisaun sira mak servisu ho ema ho defisiensia atu hodi identifika nesesidades wainhira iha dezenvolvimentu politika, ka apoiu ba protesaun sosial sira nomos saude, alem ne’e hodi halo planu ne’ebe bele inklusivu ba ema ho defisiensia.
  • Governu presiza rekoñese ema balu, inklui ema ho defisiensia balu, mak susar atu asesu informasaun, hanesan informasaun hakerek ka media eletronika. Atu apropriadu liu mak Governu bele estabelese mekanismu efetivamente ba fahe informasaun ofisial sira mak asesivel ba ema hotu liu-liu ba ema ho defisiensia ho tipu defisiensia oi-oin. Atu asegura ema ho defisiensia la husik iha kotuk, ne’e importante atu identifika ema ho defisiensia no fahe informasaun mak lolos no klaru tuir meius oioin kona ba prosesu subsidiu nian atu nune’e sira la lakon sira nia direitu tantu mos iha saude, edukasaun no benefisiu sira seluk tan.
  • Dalabarak Estadu barak inklue Timor Leste menus dadus, geografika lokal, kondisaun sosiu-ekonomiku idade no jeneru. Iha futuru se MAE bele estabelese formatak inklusivu kona ba fixa familia, inklui pergunta badak Washington Group Question ninian,  nomos monitoriza ba kada suku kada fulan 6, atu sira atualizadu dadus, inklue ema ho defisiensia sira bazeia ba geografika lokal, kondisaun sosiu-ekonomiku, idade no jeneru. Ne’e bele ajuda Estadu atu responde ba asuntu emergensia ruma nomos ajuda Governu nia planu no estrategia wainhira dezenvolve nasaun tuir area, karakter no nesidades mak kada suku iha ba.
  • Atu futuru bele iha mekanismu dadus rejistu ne’e atualizadu ho konsistentemente no mos verifika ba mudansa populasaun husi fatin ida ba fatin seluk atu sira la lakon sira nia direitu, liu-liu ema ne’ebe la iha moradia importante MAE presiza sosializa Diploma Ministerial N.º 49/2017 de 23 de Agosto ba xefe suku ho xefe aldeia nomos pesoal suku alem ne’e halo treinamentu kona ba diploma ne’e nia konteudu nomos meius atu atualiza dadus sira iha sistema.

*Pozisaun nudar peskizadora no analizadora ba politika, Oxfam iha Timor-Leste.

[1]https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/2754713_July_PM_2._Leaving_no_one_behind_Summary_from_UN_Committee_for_Development_Policy.pdf

[2] https://www.parlamento.tl/node/1270?language=pt-pt

[3] http://timor-leste.gov.tl/wp-content/uploads/2020/05/DL-Apoio-Monetario-Familias-PR.pdf

[4] http://www.mj.gov.tl/jornal/public/docs/2020/serie_1/SERIE_I_NO_18_A.pdf

[5] http://www.mj.gov.tl/jornal/public/docs/2017/serie_1/SERIE_I_NO_33.pdf

 1,900 total views,  12 views today

Oinsa Ita nia Reaksaun iha Notisia Nee?
Like
Love
Haha
Wow
Sad
Angry
You have reacted on “COVID-19 ho Dezafiu ba Ema ho Defisiénsia” A few seconds ago

Bele hare Video Seluk :
  • Share
ADVERTISEMENT
SCROLL FILA BA NOTISIA

Notisia Timorpost Seluk


Komentariu :
Timorpost.com. Respeita tebes Ita Nia opiniaun. Laran luak no uza etika bainhira hatoo opiniaun. Opiniaun iha Ita Nia responsabilidsde, tuir lei ITE.

Varanda
Kategoria
Video
Buka
Watch
Facebook
error:
Simu Notifikasaun Hosi Timor Post Online! OK No