Husi: Hermenegildo da Costa Tilman
Mundu ohin loron ema hotu luta ba moris ne’ebé mak armonia. Moris armonia katak moris iha direitu ne’ebé mak hatuur ho nia prinsípiu tuir lei inan ne’ebé mak hakerek ona iha artigu 29-30 Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (K-DRTL) katak sidadaun hotu iha direitu no devér ba moris ne’ebé di’ak iha nasaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL) ne’e no sidadaun hotu iha direitu ba liberdade, seguransa no integridade pesoál ba moris.a
Hanesan umanu moris iha nasaun ida ne’ebé mak adota sistema demokrasia, lei sai fondasi hodi asegura nia sidadaun hotu ninia direitu ne’ebé mak hola parte iha nasaun ne’e. Sei la iha lei ida mak vale de’it ba ema ho klase sosiál ki’ik, ou tanba nia kiak, mukit maka lei ne’e vale,maibé lei vale ba sidadaun hotu tantu ki’ik, boot, kiak, riku, metan mutin tanba hanesan sidadaun ida ne’ebé mak hola parte iha nasaun ida ne’e iha direitu ba moris, liberdade espresaun hanesan.
Prinsípiu fundamentu husi lei atu regula nia sidadaun hotu nia direitu, atu moris tuir norma no prinsípiu ne’ebé mak determina ona husi nasaun rasik.
Nasaun RDTL hanesan estadu ida ne’e mak hatuur ona ho prinsípiu sistema demokrasia, no ita hatuur nasaun ida ne’e iha lei nia leten. Lei mak sai volante hodi define se mak loss no se mak sala. Tanba ida ne’e lei válidu ba sidadaun se de’it.
Dala barak akontese iha ita nia rai doben, ita iha lei, maibé sempre mosu diskriminasaun iha kazu-kazu ne’ebé mak akontese, hanesan droga, mate iha sela, tuda malu, ita iha lei maibé kada vés ita halo hanesan la iha lei, maibéita prioridade liu ba ego hodi hatuur sistema nepotizmu, familiar iha an duke lei. Lei hanesan retórika mamuk ida tanba maneira aplika nian mate total. Kada vés mós lei vale ba ki’ik oan kbiit laek no lian laek sira lei nia presaun no reasaun lalais, maibé ba ema klase boot alias borjuis sira lei hanesan kortina ida hodi hafalun sira nia status ou identidade liurai (bangsawan) iha rai ida ne’e.
Ita hakarak nasaun ne’e moris iha armonia nia laran maka primeiru ita tenke hametin sistema direitu ba lei tenke fundamentu. Atu nune’e ba sidadaun ne’ebé mak kontra nia tenke hatán tuir prosesu penal ne’ebé mak nia halo tuir aktus ne’ebé nia funda, labele hare ba riku no kiak, status sosiál, maibé hare ba direitu katak hanesan sidadaun hotu moris iha lei ne’ebé mak hanesan.
Tansá no tanba saida mak ema ohin loron mai ho pensamentu no paradigma founba fenómenu ne’ebé mak akontese sempre hamosu krítiku iha públiku nia hanoin kona ba konseitu lei no justisa ne’ebé dala barak hamosu kontrovérsia iha opiniaun komunidade nian? Barak husi komentáriu netizen ne’ebé mak mosu iha media sosiál katak dala barak sistema iha ita nia rain la la’o tuir lei ne’ebé mak iha tanba kada vés justisa sempre subar nia an ho hahalok nepotizmu no ikus lakon sentidu justisa ne’ebé loss ba sala no sala ba loss. Ida ne’e sai konfuzaun iha sosiedade tempu agora nia opiniaun. Tanba ne’e tenke hatuur lei tuir nia dalan, atu nune’e justisa labele sai hanesan ai-sasik ida iha nasaun ida ne’e.
Iha kántiku ida husi famozu Ábitu Gama katak “osan sei manan justisa mundu” dala ruma sei sai realidade dunik. Dala barak ita arrepende maibé tanba kbiit labele halakon egoism nepotizmu sai mestre hosi manan justisa ne’ebé loss. Justisa la tuir maneira ne’ebé justu maibé justisa subar hanesan ema kbiit laek mate lian lakon.
Dala barak ita luta kontra injustisa, maibé ida ne’e hanesan de’it persuazivu konstrutivu mamuk, tanba la iha kbiit hodi hasoru no ikus lakon sentidu lia loss hodi habokur lia falsa sai aktus válidu iha justisa rasik. Tuir Prof. Dr. Notonegoro define direitu hanesan” buat ne’ebé absoluta no nu’udar ita nian rasik hodi uza tuir ita nia personalidade”. Uza tuir ita nia personalidade moral ne’ebé umanu hatudu husi ita nia etiketa respeita ema seluk nia direitu ba liberdade moris, la’ós atu sai ameasa ba ema seluk nia vida moris. Tanba konseitu husi direitu umanu maka reklamasaun ne’ebé ema hotu iha dezde moris no garante katak ema hotu bele moris ho valor no dignidade hodi garante legal ne’ebé universal hodi proteje ema hotu-hotu ka grupu husi asaun ne’ebé interfere ba liberdade fundamental no dignidade umana.
Lei labele sai lalenok hodi leno ita nia an rasik, maibé lei tenke sai sasukat ba ita hotu ne’ebé mak hola parte hanesan sidadaun ida iha país ida. Justisa mós hanesan tenke parsiál, independente, atu nune’e bainhira foti justisa la hare ba klase sosiál sesé de’it. Tanba ema hotu forma hotu iha lei nia okos. Direitu hanesan status ida, atu ema hotu bele moris iha ambiente moris nian katak “Ha’u mak na’in ba moris”. Se enkuantu sidadaun ida hatene ona nia prezensa iha país ida hanesan na’in mak sei la hamosu sistema esplorasaun ba nia rai rasik, tanba nia mak na’in ba país ida ne’e.
Hanesan na’in iha nasaun ida ne’e presiza kuda ambiente armonia, pás, estabilidade, unidade hodi hametin desentralizasaun ba dezenvolvimentu iha país ida ne’e. Atu hametin dezenvolvimentu iha país ida ne’e presiza sidadaun hotu hakaruk ba lei ne’ebé iha justisa tenke la’o tuir dalan loss,ho ida ne’e ita hatuur dunik direitu iha nia fatin. Bainhira justisa la’otuir dalan legal mak nasaun ida ne’e ita hanaran nasaun demokrátiku losskedas, maibé bainhira justisa nafatin falun ho hahalok nepotizmu, sofizmu, korrupsaun maka liafuan ita dehan nasaun RDTL hanesan estudu de demokrátiku hanesan retórika mamuk ida ne’ebé lian sai ba mundu ema hotu hatene maibé iha nia aplikasaun moris loro-loron namlaik to maran.
Nasaun presiza moris iha ambiente armonia nia laran. Atu moris iha ambiente armonia nia laran sidadaun hotu tenke hakaruk ba lei. La iha sidadaun ida mak boot liu lei tanba de’it direitu maibé lei mak pontu kulminante no sasukat ba moris tomak.Dala barak ema lian laek ta’uk ba justisa tanba forsa la iha hodi hasoru, maibé tanba ta’uk no trauma maski iha pozisaun ne’ebé loss ikus tenke hasoru resposta sala tanba la iha kbiit atu sosa lia loss.
Justisa tenke loss hodi lori fiar povu nian ba iha estadu demokrátiku ne’e. Justisa labele sadere ba klase ne’ebé de’it maibé tenke independente. Tanba dala barak mosu pergunta tanba saida mak justisa ne’evale de’it baema kbiit laek sira maibé ba ema boot sira justisa lakon hanesan mehi. Atu halakonhanoin ida ne’e nasaun presiza kria lei ida hodi hatuur justisa nia balansu ba ema hotu, tanba akontese ona katak realidade iha media sosiál hatudu ona katak sidadaun ne’e autór ba kazu ezemplu kazu droga (narkoba)maibé to’o ba justisa rezultadu hatudu katak evidénsia la forte, maibé iha realidade iha públiku hatene katak autór sira komete dunik iha kazu refere. Ho ida ne’e presiza ita haree hamutuk ita nia direitu demokrátiku ida ne’e sekarik husi parte seluk ne’ebé mak sei naksalak presiza rezolve hamutuk atu nune’e sidadaun hotu iha nasaun ida ne’e sente dunik sentidu husi ukun an ida ne’e, tanba ita hakarak moris iha justisa ne’ebé mak neutralidade ne’e mak ita kontra kolonializmu hodi hetan direitu de liberdade, maibé nu fin ita hetan tiha direitu de liberdade maibé ikus hamosu justisa nakonu ho nepotizmu presiza hare hodi hadi’a atu futuru nasaun nian sai roman ba mundu nia matan.
Ema hotu ohin loron hakarak moris iha hakmatek nia laran, maibé dala barak mós iha fatin-fatin sei akontese aktus kriminál. Kona ba aktus kriminál ne’ebé mak hakarak destrui ema seluk nia vida, no hakarak hafo’er estadu direitu demokrátiku, presiza aperta ho lei ida ne’ebé mak másimu dunik, atu hamenus kriminozu iha rai ida ne’e. se bainhira lei forte ona presiza mós dixiplina, atu labele monu ba venenu bosok nia lasu, tanba mundu ohin loron nakonu ho imajen bosok, barak mós mosu mai hanesan profétiku ou anju maibé husi kotuk hatudu nia karakter la umanu ba moris ema seluk nian, liu husi hahalok (suap) lia falsa hodi manan justisa tanba ida ne’e justisa tenke loss no justu atu ema hotu sente dunik moris armonia iha rai ida ne’e.
Ema hotu hakarak moris iha liberdade nia laran, maibé ema uitoan de’it mak sente tanba, barak ta’uk lakon podér, no barak most auk tanba presaun husi ema ne’ebé mak bele dehan katak (man of power). Liberdade husik ita liberta ita nia aan husi buat hotu negativu ba ita, maibé labele hamate nia esénsia, esénsia moris nian, moris ho dame, domin no uniaun iha rai ida ne’e.
Ohin loron, ema iha rai barak ko’alia kona-ba direitu no liberdade. Ema balu hakarak sai livre husi kiak, diskriminasaun, no hahalok la justisa. Balu tan hakarak iha liberdade atu fó sai hanoin, halo buat ne’ebé sira hakarak halo, no moris tuir sira rasik nia hakarak. Ema hotu hakarak iha liberdade. Tanba hakarak ne’e mak ema halo protesta kona-ba liberdade, no dala ruma mós kontra hodi halo revolusaun. Maibé halo buat sira-ne’e fó duni liberdade ba sira ka lae? Lae. Tanba baibain ninia konsekuénsia mak terus no mate. Liurai Salomão nia liafuan ne’ebé hakerek iha Ecclesiastes 8:9 fó prova duni ba lia-loos ne’e: “Ema mak domina ema seluk, no ne’e lori de’it susar. Livru ida (The World Book Encyclopedia) hatete katak liberdade mak “kbiit atu foti desizaun no halo tuir desizaun sira-ne’e”. Maibé livru ne’e hatutan katak, tanba governu halo lei barak liu fali ema nia presiza, lei ne’ebé halo todan ema, no la tuir justisa, ne’e mak hanetik ema atu goza liberdade. Husi ne’e ita bele haree katak, la sala atu iha limitadu balu hodi ema hotu bele goza liberdade. Maibé sé mak iha direitu atu determina limitadu saida mak justu, presiza, no la todan? Ida ne’e mak sei sai konfuzaun iha estadu direitu demokrátiku ida ne’e.
4,505 total views, 3 views today
Bele hare Video Seluk :
Subscribe to Timorpost
