Hakotu Lia Hotu Ho Pregu No Prega Metin (URA)
Ukun rasik a’an la’os prezente no mós derepente de’it monu tun husi lalehan ba Timor-Leste hodi deside ukun a’an ka hamri’ik mesak nu’udar nasaun no estadu ida iha sudeste aziatiku, maibe liuhusi terus no susar, fakar ran no mate, intimidasaun no esploitasaun husi forsa rai seluk hasoru Timoroan tomak ne’ebe luta ba ukun rasik a’an iha sekulu XX.
Ukun rasik a’an konkista ho ran no ruin husi husi povu ne’ebe hakarak liberta rai no estadu husi tirania no forsa rai seluk. Luta ba determinasaun no libertasaun estadu ida ne’e nu’udar luta koletiva ida husi povu, martires no eroi sira ne’ebe mak la hakiduk hodi kontra imperializmu no invazaun ne’ebe mak esplora no diskrimina Timoroan tomak, hamtauk no haterus povu husi loron, fulan no tinan iha nia rai rasik.
Durante tempu okupasaun husi forsa rai seluk, Timoroan la iha direitu no dignidade nu’udar ema ka humanu ida hodi hetan ninia liberdade ba koalia no espresa sai saida maka Timoroan hakarak. Tinan ruanulu resin ha’at (24) liuba, povu no lider Timoroan sira lubun barak luta kontra okupasaun no opresaun oin-oin hodi realiza mehi Timoroan hotu ba ukun rasik a’an.
Iha 30 de agustu 1999 loron konsulta popular. Loron ida ne’e importante teb-tebes ba Timoroan hotu ne’ebe terus tinan barak tan luta no konsege realiza duni mehi ne’e, liuhusi partisipasaun povu nian maske hetan ameasa no presaun oin-oin maibe tan hakarak hakotu lia susar no terus hotu. Povu maioria partisipa hodi prega metin ukun rasik ho pregu oan ida. Historia ida ne’e sei la lakon husi Timoroan sira nia fuan no laran no sei ba nafatin.
Loron konsulta popular nu’udar loron ida ne’ebe mak importante no iha valor bo’ot ba povu Timoroan tomak no rai ida. Loron konsulta popular ne’e hanesan loron definitiva no desizaun final hodi hakotu lia, diferensia no diverjensia sira. Ohin ba oin no ba nafatin historia ida ne’e sei la mohu naben de’it no sei la lakon iha Timoroan hotu nia hanoin no historia luta libertasaun Timor-Leste ninian. Jerasaun ba jerasaun sei respeita no valoriza nafatin loron konsulta popular ida ne’e no fo sira nia onra ba martires hotu ne’ebe mate antes no depois de loron konsulta popular. Ho sira nia sakrifisiu ohin loron ita hetan ukun rasik a’an nu’udar nasaun hanaran Estadu de Direitu Demokratiku de Timor-Leste.
Maske oras ne’e hetan ona ukun rasik a’an durante tinan ruanulu resin ona, nu’udar nasaun no estadu ida maibe povu sei kontinua terus no halerik nafatin tan seidauk sente libertadu total husi ki’ak no mukit. Sentidu husi ukun a’an ida ne’e atu lori povu ba moris di’ak no prosperu maibe realidade povu sei kontinua moris iha inserteza no nakukun laran tan menus bee-mos, estrada ne’ebe di’ak liga husi sidade ba foho no infraestrutura sira seluk.
Nesesidade baziku hirak ne’e seidauk rezolvidu tan lideransa partidu politiku sira la iha interese ho povu nia preokupasaun no ignora povu ida ne’ebe terus no susar durante tinan barak. Nune’e haluha tiha liafuan ka sentidu ida hasai povu husi nakukun ba naroman no moris ida di’akliu.
Lideransa partidu politiku sira sempre kanta konaba povu nia moris di’ak iha momentu kampaña no iha fatin hotu ne’ebe sira iha ba. Maibe buat hirak ne’e la akontese no laiha aksaun konkreta ba povu. Konta tun no sa’e, hakilar tun no sa’e, kanta tesik ba mai no promesa ba promesa, jura tun no sa’e hodi hateten “ha’u mak hetan konfiansa povu nian ba ukun, ha’u sei halo ida ne’e no ida ne’eba” maibe buat hirak ne’e propaganda de’it hodi gaña povu. Maibe depois de hetan ukun ka poder nunka halo buat ida ba povu. Mitu ka faktu, ida ne’e mak realidade no akontese beibeik ona durante ne’e.
Ho loron konsulta popular ida ne’e mai ita hotu halo reflesaun hamutuk liliu ba lideransa partidu politiku sira hodi voloriza no fo sentidu ida ne’ebe lolo’os ba loron importante ne’e. Tan loron ida ne’e mak loron ba povu hodi hakotu lia hotu ho pregu oan ida hodi prega metin ukun rasik a’an. Foinsa’e no jerasaun kontinuador hotu, mai ita halo reflesaun iha loron importante ida ne’e. Hodi nune’e ita nafatin valoriza no fo sentidu lolo’os iha futuru.
3,841 total views, 15 views today
