Introdusaun
Povu Timor-Leste komemora tan loron 30 Agostu, nu’udar loron konsulta popular eh referendu ba dala XXIII (1999-2022). Sai hanesan loron istóriku ne’ebe Timoroan la merese atu haluha ( é impóssivel de esquecer ). Tanba loron istóriku ne’e rezulta TL ba hetan ukun rasik an ne’ebé fó kaman no ksolok ba povu sira hotu iha fenomeno polítku ba libertasaun da independénsia nian. Hasoru sofrementu, Terus, hamlahak, mukit no ki’ak, violénsia no krimi grave oi-oin hosi militar Indonézia. Tempu uluk molok to’o mai loron referendu povu Timoroan barak lori isin sosa mate, tan defende no tane aas dignidade nasaun, pátria no iha tendensia politika ne’ebé maka’as lori povu ba moris di’ak no livre hosi invazaun indonézia nia ukun.
TL nia mudansa Presiza forsa koletiva
Timor Leste nasaun jovem, nasaun forte no iha filozofia polítika ne’ebé fluénti tebes dezde tempu uluk seidauk ukun aan to’o loron ohin ukun aan ona. Tama ona ba dekada rua Timor-Leste ukun an, hodi hatudu ninia filozofia polítika ne’ebé forte ba bebeik. Ho oklu polítika nian, ha’u iha esperansa katak, “kuantu mais tempu ne’e la’o, Timor nafatin sai Forte. Nune’e sei la dúvida ho Timor nia kbiit ne’ebé konsege transforma buat wa’in ba povu Timor-Leste. Ita hatene “objetivu polítika atu harii nasaun ida mak iha interese ba konseitu ida hanaran (Bem Comun/Bonum Commune)”. Politikamente konseitu nasaun, iha no funda atu hatuur “povu iha moris di’ak.
Ho komemorasaun ne’e, hakerek na’in konvida ita hotu hateke fali ba kotuk. Konsiente eh lae, ita la’o dook loos ona, saida mak ita kontribui ona ba dezenvolvimentu nasaun nian? Tantu polítika, Defeza no siguransa, ekonomia, Edukasaun, Kultura social, nsst. Pessoalmente, hare katak barak halo, barak mos seidauk.
Nune’e ha’u hanesan foin sa’e ida, moris ona iha TL nia ukun an, iha esperansa katak, iha tempu sira oin mai ita hotu tenki fó kontribuisaun nafatin hatudu ita nia unidade no fraternidade umana, hatudu polítika ne’ebé edukativu no iha estratejia edukasaun no siguransa, jestaun ekonomia sosial ne’ebé di’ak ba ita-nia nasaun hodi hala’o kontinua ba oin iha dezenvolvimentu politiku ne’ebé forte ba setor oi-oin hodi lori mudansa ba ita hothotu nia nasaun TL.
Komemorasaun ba da-XXIII, sai nu’udar reflesaun polítika ba ita nia Estadu de Direitu demokrátiku ida ne’e nian. Iha 30 de agostu 1999, marka nu’udar loron referendu, iha ne’ebé sai ona hanesan porta da casa / odamatan uma nian, atu tama ba uma boot ida nia alran. Uma ne’e mak UKUN RASIK AN. Odamatan mak markasaun ba loron referendu nian. Loron ne mak ba timoroan hothotu iha direitu de liberdade atu espresa sira nia direitu atu eskolla no determina ukun an ba ita nia rai TL liu hosi vota. Ho objetivu, hakarak Independénsia ka otonomia ba repúblika indonézia. Ita barak hakarak independénsia maibe timoroan barak mos lakohi atu TL Ukun an. Iha momentu Timoroan nakfahek ba grupu rua, barak aseita atu Timor Ukun an, barak mos rejeita ba ida ne’e.
Ita hothotu kontinua nafatin halo reflesaun iha momentu kmo’ok ne’e hodi husu ba ita nia aan. Saida mak ita halo ona, no saída mak ita seidauk halo. Ita tenki sadar/konsiente katak dezde ukun an tiha iha buat barak ne’ebé ita seidauk halo. Entaun, mai ita prepara an nafatin hodi halibur ita nia kbiit, halibur ita nia matenek, ita nia esforsu ba dezenvolvimentu nasaun nian. TL leste presiza forsa koletiva tuir ierarkia estadu no governo hodi mai povu aileba sira hotu. Atu bele lori sai povu sira hosi mukit no kiak nia laran.
Fenómenu no dimensaun Moris iha TL ukun an
Hafoin hetan ukun an povu Timor-Leste moris iha estadu direitu no demokrátiku. Tama iha prosesu ukun an nian laran, Estadu Timor-Leste hahu ho dezenvolvimentu ne’ebé foka liuba dezenvolvimentu polítiku, Defeza no Siguransa, ekonomia no edukasaun. Maske dezemvolvimentu ne’e la’o ona maibe ha’u haré katak TL seidauk iha justisa kredivel ba moris di’ak povu nian hodi fo no hatudu polítiku siguransa, ekonomia no edukasaun ne’ebé adekuadu ho nasaun nia mehi. Iha ne’ebé tanesan ho situasaun iha tempu funu.
Maske nune’e, iha biban ne’e, hakarak hato’o ha’u nia sentimentu no orgullu hodi fo apresiasaun no kongratula ba esforsu polítiku ne’eb’e elite politika na’in sira durante ne’e luta, la dauk perfeitamente atinji mas pelu menus atinji ona iha setor oi-oin hodi lori mudansa boot ba moris di’ak povu nian.
Ukun na’in sira iha Timor-Leste to’o ohin loron maioria lakon iha vontade di’ak ba asuntu justisa ba krime grave pasadu mos prezenti nian ne’ebé nu’udár aliserse ba estadu direitu demokrátiku nian. barak mak sei iha intersse polítiku baa an deit, no la interese ba povu nia moris di’ak.
Loron referendu nu’udar momentu vitória, momentu forte atu timoroan hothotu no liuliu ba elite polítiku na’in sira atu halo reflesaun, kona-ba saida mak Timor-Leste atinje ka hetan ona no saida mak Timor-Leste presija halo tan atu atinje ba Moris di’ak povu nian. Tanba ita hatene vitória ba luta libertasaun nasionál nian, ita hare iha parte rua, liberta pátria no liberta povu.
Hakerek na’in lori ita ba hare hamutuk objetivu liberta povu. To’o loron ne’e, tuir ha’u, povu hothotu Timor oan seidauk hetan moris di’ak, ha’u observa katak ita nafatin seidauk atinji moris di’ak. Uluk Povu moris iha ki’ak no mukit, hamlahak, terus no susar oi-oin, impunidade, hatan violasaun no violénsia criminal oi-oin ne’ebé povu TL hasoru durante tempu naruk.
Ohin Loron fenomeno hirak ne’e mosu fila fali, repete fali hosi nia povu rasik. Uluk Timor oan hetan krimi grave hosi inimigu ka funu baluk sira. Ohin loron timor-oan ho timor oan mak hasoru fali malu. Halo terus fali malu. Tan ne’e, iha oportunidade ne’e, husu ba elite politiku na’in sira atu ta’u konsentrasaun ne’ebé forte ho vizaun politika ne’ebé edukativa no formativa atu hanorin povu no bele hadi’a ona povu nia moris ba moris di’ak.
Konkluzaun
Povu barak sei suspira, halerik, tanis tan hasoru mukit no ki’ak. Iha loron ne’e, ita hanoin hamutuk, atu liberta ka hasai ona povu hosi situasaun hanesan ne’e. povu ne’ebé pertensi ba nasaun TL nia iha direitu no dever ba moris di’ak. Tanba ne’e loron ohin la sai deit hanesan loron komemorasaun ida, hodi konta tuir deit fenomenu funu to’o mai referendu nian maibe pelu menus, ita mos refelete ho kle’an ba mudansa povu iha tempu uluk no povu tempu agora.
Ha’u observa, katak, to’o ona TL ukan an, POVU TL nafatin moris iha mukit nia laran. Tan ne’e atu atinje ida ne’e, husu ba forsa polítiku hothotu, maske ho independentemente vizaun polítika la hanesan, maibé hothotu tenke ho hanoin ida de’it tau iha oin objetivu Bem Comum povu nian. Nune’e mak bele alkansa objetivu hosi libertasaun. Atinji mos prinsipiu politiku nian ne’ebé hakarak lori povu ba moris diak.
Fó Glória no Onra ba Heroi sira hotu !
Viva Timor-Leste, Viva ha’u nia Timor, Viva ami nia Timor, Viva ita hotu nia Timor? Ami hadomi Ó.
Nb: Hnoin ne’e hakerek nain la reprezenta instituisaun ne’ebé haknar an ba.
3,893 total views, 6 views today
Bele hare Video Seluk :
Subscribe to Timorpost
