ADVERTISEMENT

Opiniaun: Papel jornalista ho media iha halokon Dalen Tetun

Timor Post - Opiniaun
  • Share

Carlos Mali-Laka

Xefe Redasaun Timor Post

Iha fulan hiral kotuk ba, media imprensa hanesan jornál sira sita Ministru Justisa, Manuel Cárceres nia deklararasaun katak sei bonkar mafia rai no soin (terras e propriedades). Iha sitasaun ba deklarasaun ministru nian hakerek ho títulu … Ha’u sei bongkar mafia ….nst.

ADVERTISEMENT
SCROLL FILA BA NOTISIA


Liafuan bongkar (hakerek tuir ortografia indonézia ho forma letra italic ka halís) ne’e hatudu katak ita sira jornalista ho media imprensa interpreta liafuan “bonkar” hosi ministru kolia ne’e la’os tetun. Maibé, loloos ne’e liafuan “bonkar” ne’e tetun mós, nia arti hanesan ho “bongkar” iha malaiu-indonézia, diferente iha forma ortografia de’it.

Tuir Dicionário Tétum-Português hosi Luís Costa, páj. 59, “bonkar” katak desarranjar; desarrumar; pôr em desordem; andar à procura de; em busca de. Tuir Disionáriu Tetun Nasionál hosi Institutu Nasionál Linguístika (INL), paj. 101, “bonkar” katak sobu hodi halo sabraut tiha; kaer soe bá-mai ka halo namkari.

Ita timoroan barak dalaruma seidauk hatene katak dalen tetun ohin loron soi liafuan balu ne’ebé nia hun la’os de’it mai hosi dalen portugés, maibé mós mai hosi dalen malae (estranjeiru/asing) sira seluk, hanesan malaiu, árabe, no sánskritu.

Molok malae mutin portugés no olandés mai koloniza rai Timór (Holanda koloniza Timór Loromonu no Portugal koloniza Timór Lorosa’e), dalen tetun hetan influénsia uluk hosi malaiu ne’ebé sai mós lingua franca iha rai sira ne’ebé ohin loron sai nasaun ketak-ketak hanesan Indonézia, Malázia, Singapura, Brunei no parte balu iha Tailándia Sul rai-ketan ho Malázia. Dalen malaiu ne’ebé maun-alin (abut ka hun ida) ho dalen tetun ne’e hetan influénsia hosi dalen sira seluk hanesan sánskritu no dalen árabe, depois ema malaiu mai halo atividade fila-liman iha Timór, influénsia tutan ba dalen tetun. Tanba akontese iha otas bei’ala nian, ohin loron ita la nota ona liafuan sánskritu no árabe iha dalen tetun ne’ebé tama liu hosi dalen malaiu.

Tuir Disionáriu Tetun Nasionál INL nian (paj. 43), liafuan sira hosi dalen árabe ne’ebé tama iha tetun liuhosi lia-malaiu mak hanesan: kaben, ukun, sarani.  Liafuan sira hosi dalen árabe ne’ebé liuhosi portugés tama iha tetun mak hanesan: alfase, sapatu, meskita, alfándega, armazén, bairru, almirante no sst.

Dalen árabe nia liafuan barak tama iha portugés ne’e, tuir https://pt.wikipedia.org/ konaba istória língua portugeza nian, tanba iha hahúk Sékulu VIII (tinan 711 DK), musulmanu (ema islam) sira invade no okupa rai-dilan (península) Ibérika (Español no Portugal) liu hosi Áfrika Norte durante otas naruk tinan atus ba atus. Nune’e dalen árabe mós  influénsia maka’as ba dalen portugés. Iha liafuan árabe 945 (atus sia haatnulu resin lima) mak tama iha dalen portugés modernu ohin loron inklui liafuan sira ne’ebé influénsia tutan mai iha tetun hanesan temi iha leten.

Tetun mós iha otas atus ba atus liubá hetan influénsia dalen sánskritu. Tuir  Disionáriu Tetun Nasionál INL nian, páj. 739, sánskritu nu’udar dalen lakin (bahasa kuno) rai-Índia nian ne’ebé sei uza nu’udar lian litúrjiku iha relijiaun hindu. Dalen malaiu soi liafuan sánskritu barak ne’ebé balu tama mós iha dalen tetun: kota, sasin, suta, mutisala, tabe.

Liafuan sira hosi dalen sánskritu ne’e ladun popular iha dadulur timoroan sira. Ezemplu liafuan “tabe” ne’e baibain mosu iha atividade relijiaun ka devosaun katólika nian. Ezemplu vizitasaun estatua Na’in Feto Virjen Maria ba iha sarani sira, simu ho hananu: Tabe mai Maria, ami na’in feto! Iha portugés dehan: Bemvindo/a Maria, a nossa senhora! Liafuan Tabe mós nia arti hanesan Parabens iha dalen portugés no iha dalen indonézia signifika Selamat.

Nune’e mós liafuan “kota” tuir Dicionário Tétum-Português hosi Luís Costa, páj. 209, kota katak Fortaleza, povoação murada, cidade. Tuir  Disionáriu Tetun Nasionál INL nian, páj. 739, kota katak 1) baki aas hale’u vila ida hodi satan ratan ka atake hosi funu-balun, sinónimu ho fortaleza; 2) Vila boot ne’ebé soi uma-mutin, loja no eskritóriu basuk, karreta no ema barak mak hela bá, sinónimu ho sidade.

Liafuan tetun balu mós nia hun mai hosi portugés tama liu hosi dalen malaiu ne’ebé diferente ona ho liafuan orijen tanba halo ajustamentu (penyesuaian) tuir pronunsia ema tetun nian. Ezemplu liafuan Igreja hosi portugés tama iha malaiu sai fali Gereja no ema tetun kolia sai fali Kreda.

Tuir badaen dalen sira iha INL, liafuan Gereja sai fali Kreda iha tetun, ne’e akontese tanba uluk bainhira dalen portugés seidauk fó influénsia maka’as ba tetun, lia-tetun ne’e la soi liafuan ne’ebé ninia hahúk ho lian letra “G” no “J”. Nanál ema tetun nian la toman pronunsia G no J. Ezemplu iha malaiu dehan Gurita, iha tetun Kurita. Ema malaiu dehan Juru Bahasa, ema tetun pronunsia Durubasa. Nune’e mós liafuan sira iha tetun ne’ebé atu hanesan ho malaiu. Ezemplu iha malaiu dehan  Jalan iha tetun dehan Dalan, iha malaiu temi Hujan, iha tetun dehan Udan. Tanba ne’e bainhira misionáriu katóliku sira tama iha Indonézia ho liafuan Igreja, dalen malaiu adapta fali Gereja, no mai ema tetun iha Timór halo sai fali Kreda.

Nune’e mós fatin balu iha Timor laran ne’ebé naran ho lian malaiu nian. Ezemplu Pante Makasar, kapital Rejiaun Oekusi-Ambenu nian, naran ne’ebé eziste nanis molok portugés sira tama iha Lifau, mai hosi lian malaiu: Pantai (tasi-ibun) no Makasar (ema komérsiu na’in hosi Sélebes). Liafuan “pante” mai hosi liafuan malaiu “pantai” ne’e sai ona tetun no sinónimu ho “praia” mai hosi  liafuan portugés “praia”.  Nune’e mós Pante Kelapa iha Dili, ita toman di’ak liu ho naran ida ne’e, ladun toman ho Praia dos Coqueiros iha portugés. Hanesan mós eis Mercado Municipal Dili, antes sai Centro Convenções de Dili (CCD) ohin loron, timoroan sira toman temi ho naran Merkadu Lama (kahur liafuan portugés: Mercado no malaiu: Lama (tuan).

Tanba ne’e ita jornalista timoroan ho média sira lalika dúvida atu kolia no hakerek liafuan saida de’it no mai hosi ne’ebé de’it ba notísia iha tetun. Importante liafuan ne’ebé uza no komunika ba malu ita no públiku barak mak bele kompriende, la importante liafuan ne’e mai hosi ne’ebé.

Ezemplu ita kolia tetun hatete “embairomentu” laiha problema, hakarak hatete “meiu-ambiente” mós hanesan, liafuan rua ne’e nia arti hanesan de’it, ida mai hosi inglés  “embiroment” ida fali mai hosi portugés, ita mós bele uza liafuan “linkungan” hosi malaiu “lingkungan” laiha problema. Importante fasil liu uza ka adopta liafuan malae ne’ebé timoroan toman ona iha komunikaaun no bele kompriénde ba malu.

Loloos, la sala ida se dalen tetun adapta liafuan hosi tetun orijen no mós dialetu seluk iha rai laran, bele mai hosi portugés,  malaiu, inglés, no seluk tan ne’ebé halo soin liafuan ka vokabuláriu barak iha tetun laran. Ita bele iha diksaun (hahilik) ba liafuan barak bainhira kolia no hakerek iha tetun. Ezemplu liafuan “mestre” iha diksaun barak: profesor, guru, dosente no manorin. Liafuan “halokon” (iha títulu artigu ne’e) iha diksaun: promosaun no pameran, “haloko” iha diksaun: promove no pamer (hatudu). Ema loko-an signifika hatudu nia an atu ema seluk bele hatene (ninia soin ka matenek).

Ne’e duni, atu dezenvolve ho di’ak ba oin, dalen tetun labele kaku liu ka depende ba dalen ida de’it, hanesan ohin loron adopta de’it portugés. Laiha lei ka regra normál  ne’ebé hatete tetun tenke adopta de’it portugés, la bandu adopta lian sira seluk hanesan malaiu.

Língua iha mundu ne’e sempre dinámika, akontese mudansa adaptasaun tuir ambiente kultural rai ne’ebé simu influénsia dalen hosi li’ur ne’ebé temi inkulturasaun. Hanesan dalen portugés mós liafuan balu hetan influénsia barak hosi dalen seluk ne’ebé domina tiha dalen portugés  hanesan latín, gregu (yunani), árabe, fransa, ingles, alemaun no seluk tan.

Bele akontese iha liafuan tetun balu tama iha portugés. Hanesan aifuan ka ai horis balu moris iha Timor, kuandu la eziste ka moris iha Portugal, ema portugés sira serteza uza liafuan tetun. Ezemplu “aidak” la moris iha Portugal, bainhira lori nia fuan ba iha Portugal, ema portugés serteza lalakar tuir “aidak” ka “aidake” hakerek ho ortografia portugés nian “aidac” ka “aidaque”.Ida ne’e la sees hosi karakter dalen ne’ebé sempre evolui no fó influénsia ba malu hosi otas ba otas. Dalen tetun ohin loron bele hetan influénsia hosi dalen sira seluk iha ita nia rai laran no mós hosi rai li’ur.

Iha prosesu ida mós media komunikasaun sosial hanesan jornál, rádiu no televizaun halo papel importante hodi kontribui mós habarak liafuan tetun, liu hosi haklaken (pemberitaan) sira, hakerek no kolia sai liafuan ne’ebé foun no fó sai bebeik  loro-loron, ikus mai sai toman tiha iha públiku nia tilun no ibun kolia tuir.

Iha rai seluk, jornalista ho media fó kontribuisaun boot hamoris liafuan foun ba sira nia dalen nasional no ofisiál, tantu foti liafuan hosi disionáriu ne’ebé seidauk popular no mós hosi dalen seluk rai laran no malae nian ne’ebé familiar.

Hanesan jornal Timor Post sempre tenta nafatin introdus liafuan foun hosi tetun orijen ne’ebé seidauk familiar iha tetun prasa nian, liu-liu liafuan sira ne’ebé iha ona disionáriu tetun (Dicionário Tétum-Português hosi Luís Costa no Disionáriu Tetun Nasionál hosi INL) no mós konfirma direta ba ema kolia orijen tetun na’in sira bainhira iha difikuldade ruma. Nu’udar media komunikasaun ida, Timor Post sei tenta nafatin atu introdus liafuan tetun sira ne’ebé eziste hela liu-liu iha disionáriu maibe nunka toman iha komunikasaun. Ezemplu liafuan “tinu” ne’ebé nia arti hanesan “cemburu” iha malaiu, “naboran” sinónimu ho “inséndiu”, liafuan “lalubur” sinónimu ho “inundasaun”, liafuan “haksiit” sinónimu ho “izoladu” no sst.

Tebes duni katak prosesu dezenvolvimentu dalen tetun ohin loron, jornalista ho media sira ne’ebé  iha, fó ona kontribuisaun boot. Maski hetan krítika hosi entidade balu katak jornalista sira hakerek tetun arbiru de’it, pelumenus média ho nia jornalista sira halo ona nia papél  importante iha halokon no haburas dalen tetun sai di’ak liu tan ba oin. Oinsá Ita-boot nia hanoin?

 4,447 total views,  3 views today

Oinsa Ita nia Reaksaun iha Notisia Nee?
Like
Love
Haha
Wow
Sad
Angry
You have reacted on “Opiniaun: Papel jornalista ho media iha halokon…” A few seconds ago
Lee Mós :
Influensia Liberalizmu Ba Loron Valentine

Bele hare Video Seluk :
  • Share
ADVERTISEMENT
SCROLL FILA BA NOTISIA

Notisia Timorpost Seluk


Komentariu :
Timorpost.com. Respeita tebes Ita Nia opiniaun. Laran luak no uza etika bainhira hatoo opiniaun. Opiniaun iha Ita Nia responsabilidsde, tuir lei ITE.

Varanda
Kategoria
Video
Buka
Watch
Facebook
error:
Simu Notifikasaun Hosi Timor Post Online! OK No