DILI—Prezidente Repúblika Francisco Guterres Lú Olo konsidera Orsamentu Jeral Estadu 2020 la pasa ka xumba iha Parlamentu Nasionál mosu duni krize institusionál maibé la’ós grave hanesan iha tinan 2018 obriga nia konvoka eleisaun antesipada.
“Tanba Parlamentu Nasional no Governu hala’o nafatin sira-nia knaar konstitusional, no sei iha kondisaun atu Instituisaun Estadu sira atu funsiona tuir regra prinsípiu demokrátiku,” Lú Olo subliña iha nia diskursu iha Selebrasaun Aniversáriu Restaurasaun Independénsia Timor Leste ba-dala 18, iha loron 20/05/2020.
2020, Lú Olo hatete, karik maioria parlamentar, iha tempu ne’ebá, hakarak hamonu Governu, Konstituisaun fó kbiit ba deputadu sira aprova mosaun sensura no aprezenta ba Prezidente Repúblika atu tetu demite ka lae Governu. Maibé sira la uza kbiit konstitusional ida ne’e.
Biar Orsamentu Jeral Estadu 2020 iha 17 janeiru liubá la pasa iha Parlamentu Nasional, Konstituisaun RDTL sei fó dalan ba Parlamentu Nasional bele aprova Orsamentu seluk ida ba tinan 2020.
“Iha kontestu ida ne’e mak ha’u hahú ho ronda diálogu dahuluk ho partidus polítikus ne’ebé iha asentu parlamentar atu sira kontribui ba Prezidente Repúblika atu tetu no deside se kontinua fó kbiit nafatin ba atuál Governu ka forma Governu foun,” Lú Olo hatutan.
Kna’ar Prezidente Repúblika maka fó-hanoin ba partidu polítiku sira saída mak Konstituisaun RDTL haruka iha kontestu relasaun Parlamentu Nasional ho Governu no Prezidente Repúblika.
Ho laran haksolok mak ha’u haree katak partidu polítiku sira ho asentu parlamentar buka malu duni. Parlamentu Nasional maka bele fó lejitimidade ba Governu. Baze ba sustenta Governu mai husi partidu sira ne’ebé konstitui maioria parlamentar. Maioria ida ne’e bele harii molok eleisaun ka hafoin eleisaun hotu. Maibé maioria parlamentar mós bele mosu iha momentu ne’ebé de’it, molok lejislatura hahú ka durante períodu lejislatura.
Tanba ne’e, Lú Olo hatutan, tanba la’ós krize institusional grave, Prezidente Repúblika fó tempu ba líder polítiku sira hatasak ida-idak ninia hakarak no buka hametin relasaun partidu ba partidu, atu sira mak kontribui hodi hetan solusaun ne’ebé bele lejitima no sustenta Governu atual ka Governu foun, liuhusi Parlamentu Nasional.
Lei partidus polítikus fó dalan atu partidu polítiku sira organiza malu oinsá de’it, liuhusi koligasaun, aliansa ka movimentu polítiku. Bele mós fó liman ba malu liu de’ it husi entendimentu polítiku ida ne’ebé bazeia ba insidénsia parlamentar. Partidu polítiku sira uza lei ida ne’e hodi hili dalan ida.
Iha prosesu relasaun partidu ba partidu mak mosu maioria parlamentar. Maibé Maioria parlamentar ida ne’ebé metin ba tempu naruk mak fó kbiit no estabilidade ba Governu durante ninia mandatu.
“Ita hotu bele haree katak partidu sira ho asentu parlamentar mak buka malu rasik hodi hetan solusaun ba krize institusional ne’ e. Prezidente Repúblika la tama iha relasaun partidu sira-nian,” Lú Olo salienta.
Iha prosesu ida ne’e mak mosu faktu sira ne’ebé iha relevánsia konstitusionál ba Prezidente Repúblika foti dezisaun polítika ida ke boot, final no vinkulativu, atu demite ka la demite Governu, atu disolve ka la dissolve Parlamentu Nasional.
Husi prosesu ne’e mosu maioria parlamentar foun ida ho partidu polítiku tolu ho asentu parlamentar – PLP, KHUNTO, no FRETILIN. Maioria ne’e, ho deputadu 36, deklara ona sira-nia apoiu tomak no metin ba VIII Governu Konstitusional no Primeiru-Ministru General Taur Matan Ruak. Faktu ida ne’e apoia kontinuidade no fó estabilidade ba VIII Governu Konstitusionál.
Faktu ida hanesan ne’e mak relevánsia konstitusional ba dezisaun polítika husi Prezidente Repúblika atu fó konfiansa ba VIII Governu hodi ukun to’o mandatu ramata, iha tinan 2023.
Deputadu sira iha Parlamentu Nasional reprezenta povu tomak. Sira-nia devér maka buka kontribui didi’ak ba funsaun lejislativa, fiskalizasaun no desizaun polítika ne’ebé Konstituisaun Repúblika haruka.
Deputadu sira labele hamosu, depropózitu, situasaun ida ne’ebé bele sai fali obstákulu ba normal funsionamentu Parlamentu Nasionál nian. Sira mós labele hamosu situasaun ho objetivu atu provoka krize institusionál atu dudu hodi biit Prezidente Repúblika atu disolve Parlamentu Nasional no konvoka Eleisaun Antesipada.
Partidu polítiku sira ne’ebé ho asentu parlamentar tenke favorese no fasilita deputadu sina-nia kna’ar. Ita labele tolera uzu violénsia, verbal ka fiziku, husi deputadu balun iha Parlamentu Nasional.
Krize institusional ne’e hetan solusaun bainhira partidu sira kontribui ho laran luak no moos ba funsionamentu Parlamentu Nasional nian tuir prinsípiu no regra demokrátika sira ne’ebé desizaun bazeia ba maioria no mós sira-nia reprezentatividade no proporsionalidade.
Ha’u reafirma ha’u-nia kompromisu tomak atu kontinua koopera ho Órgaun Estadu hotu-hotu.
Nu´udar Prezidente Repúblika, ha´u hakarak fó-sai dala ida tan katak ha’u sei hala’ o nafatin diálogu ho partidu polítiku sira ho asentu parlamentar hodi garante demokrasia, governabilidade, páz no estabilidade iha ita-nia rain, iha momentu ne’ebé de’it. Atu garante valór no prinsípiu sira ne’e, órgaun soberanu sira no ita hotu tenke respeita Konstituisaun no lei sira ne’ebé vigora. (cao)
608 total views, 3 views today
Bele hare Video Seluk :