ADVERTISEMENT

DEFENSOR DIREITUS UMANUS NAKFILAK BA VIOLASAUN DIREITUS UMANUS

Timor Post - Opiniaun
  • Share

(Artigo Ida Refere Liu Ba Hadau Poder Prezidente Parlamentu Nacional Foun Maio 2020 Liubá)

Husi: Moisés Vicente

Introdusaun

Durante tinan barak nia laran, Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL) luta ba ukun rasik to’o restaurasaun Independénsia iha loron 20 de Maio de 2002 nia alvu prinsipal maka povu livre, Estadu RDTL hamriik, respeitu Lei no moris diak ba povu. Asembleia Konstituente eleitu iha tinan 2001 liuba hodi aprova Konstituisaun RDTL nu’udar matadalan ba Estadu Repúblika Demokrátika Timor-Leste. Parlamentu Nacional nu’udar Orgaun Legisladora ne’ebé ho nia kompetência exclusivu atu halo lei, kondus politika no halo fiskalizasaun. Membru Parlamentu Nasional mai husi partidu politiku sira ne’ebé hetan votus liu bareira votus eleisaun Parlamentar nian. Nu’udar segundu orgaun suberanu Parlamentu Nacional sai aat liu ne’ebé pratika Deputadu/a reprezenta partidu sira. Dala barak ona povu deskontenta ho aktu polítika sira ne’ebé Deputado/a sira kondus, halo lei legaliza dada osan estadu ba sira nia bolsu ‘Pensaun Vitalisa’ maske sira konsiente katak ne’e hanesan traisaun hasoru nia povu, maibé sira la sente-an katak aktu ne’e hanesan mo’e ida. Parlamentu Nacional goza direitu regalia oi-oin, kareta gratis, komputadór, komunikasaun, tratamentu saúde, agora halo tan uma ba sira nia-an. Maibé rezultadu saida maka Parlamentu Nacional halo ba povu, laiha, zero! han osan saugate deit!.

ADVERTISEMENT
SCROLL FILA BA NOTISIA


Rezultadu husi servisu Parlamentu Nacional nia maka sai portavos, sai reporter, joga malu, asalta poder no hadau meja, ne’e sai hanesan lolos labarik zaman now sira halimar TikTok. Ne’e maka dehan wow duni! Exemplu wow husi Parlamentu Nacional nia maka hodi la respeitu lei, halo ekplorasaun ba povu nia sakrifisiu, no buka hakarak sa’e lalais ba tuur sa’e ba iha tutun. Maibé tamba poder lanu sira, sira taka matan no taka tilun hodi sobu. Rezultadu husi halo rahun meja Parlamentu Nacional, hadau poder, no troka meja foun Parlamentu Nacional maka mosu Governo aitongka tuir politiku sira nia liafuan Governo defaktu no Parlamentu Nacional defaktu. Tamba sa mak bolu defaktu?

Perguntas bo’ot ba ita hotu mak ne’e tamba sa to’o agora atual (PPN-Prezidente Parlamentu Nacional) la halo toma posse? Ida ne’e ita nia atual Prezidente Parlamentu Nacional, Dr. Aniceto Guterres maka bele esplika. Maibé aktu sira husi Parlamentu Nacional nia durante ne’e halo deit Estadu RDTL ne’e sai fraku, bei-beik sei rai hela deit lisaun a’at ba povu Timor-Leste. Ita ko’alia kona-bá direitus humanus, ko’alia kona-ba hahalok a’at ka atrosidades ne’ebé kontinua mosu iha mundu tomak. Timor-Leste labele emita halo sira ne’ebé la lei, kontra valores sira kona-bá direitus umanus ne’e uluk asuwain FALINTIL sira defende, joven resistensia sira, no mós aktivista diretus umanus sira defende. Parlamentu Nacional tenke hamosu polítika ne’ebé dignu hodi defende dignidade Estadu RDTL nia.

Perguntas bo’ot ba sidadaun Timor-oan hotu, tamba sa to’o agora atual (PPN-Prezidente Parlamentu Nacional) la halo toma posse?. Sera que ida ne’e la’o tuir dalan legál ka ilegál? Ida ne’e Ita nia atual Prezidente Parlamentu Nacional, Dr. Aniceto Guterres maka bele esplika ba públiku em jeral ka ba povu doben Timor-Leste. Nasaun Repúblika Demokratika Timor-Leste nudar nasaun foun liu ida iha mundu no maski sai hanesan modelu ba demokrasia iha Rejiaun Sudeste Aziátiku, nasaun nia kapasidade institusionál sei fraku. Ita ko’alia kona-bá direitus humanus, ko’alia kona-ba hahalok a’at ka atrosidades ne’ebé hala’o no kontinua mosu iha mundu tomak. Babain monu iha loron 10 Dezembru nudar loron ida atu refleta kona-bá deklarasoens ne’ebe fó brani atu hetan direitus, respeitu no dignidade atu nudar bele sai hanesan liu tan ba ema hotu.  Deklarasaun Univsersal Direitus Umanus deklara nudar “padrao hanesan atu hetan husi ema no nasaun hotu”. Maibe pratikamente iha nasaun Timor-Leste ses ona, valores sira ne’e ne’ebe Timor-Lesta adopta hela. Atual Prezidente Parlamentu Nacional uluk defende makas ba direitus umanus ba povu Timor-Leste nian no agora kontra fali no nakfila ba violasaun direitus umanus?.

Lee Mós :
Se Mak Hatan Preokupasaun Folin Foos

Funu ba poder polítiku seidauk iha nia rohan, politiku nain sira kala neon mate ona, tamba sira hatene maka sa’e ba leten no tauk hakruuk ba kotuk entaun susar sira bele hare hetan terus ne’ebe dadaun ne’e povu hasoru. Laiha hahan, merkadu la dun diak, tamba Corona COVID-19, maibé sukit malu, hadau kadeira, povu priveileisu maka sai objetivu prinsipal ba ukun nain sira. Agora povu presiza dezenvolvimentu, oan sira presiza eskola, tratementu ba moras sira, no produsaun ba agrikula, ne’e presiza hetan tulun husu Estadu RDTL, maka tenke iha Orsamentu Jeral Estadu nia. Parlamentu Nacional debate dadaun ona, serake aprezentasaun fila-fali OJE 2020 legál? Agora Prezidente Parlamentu Nacional rasik seidauk hetan simu pose husi Prezidente Repúblika (PR). Ida ne’e públiku kontinua duvida no tuir lolos lao tuir dalan Konstituisaun RDTL nian. Katak Prezidente Parlamentu Nacional foun presiza simu pose husi Prezidente Repúblika (PR). Tuir partidu CNRT kompozisaun Parlamentu Nacional foun ne’e ilegál, tamba la tuir rejimentu Parlamentu Nacional, nune’e mos Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) seidauk dezolve.

Iha  lidun seluk, Sosiedade Sivil husi Luta Hamutuk, Sr. José da Costa hateten Prezidente Repúblika (PR), Dr. Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ atu fó pose ba Prezidente Parlamentu Nasional (PPN), Dr. Aniceto Guterres, ne’ebé hala’o ona knar durante fulan hirak nia laran. No VIII Governo Konstitusional ne’ebé lidera husi Primeiru Ministru (PM), Taur Matan Ruak (TMR) prepara Orsamentu Jeral Estadu (OJE) atu lori ba Parlamentu Nacional. Maibé kestaun maka, Prezidente Repúblika seidauk fó pose ba Prezidente Parlamentu Nacional atu lidera plenaria debate Orsamentu Jeral Estadu. Karik Prezidente Repúblika la fó tomada maka públiku nafatin konsidera  Prezidente Parlamentu Nacional sei ilegál, maske Prezidente Parlamentu Nacional ne’e hala’o ona ninia servisu durante fulan hirak nia laran. To’o agora públiku sei duvidas hela ho ezistensia Prezidente Parlamentu Nacional foun, tanba seidauk simu pose husi Prezidente Repúblika. Iha parte seluk, Sr. Fernando Maia hanesan Xefe Suku dehan PPN foun tenke hetan pose husi Prezidente Repúblika, antes hala’o ninia mandatu. Prezidente Parlamentu Nacional ne’e halo ona servisu lubuk ida, seidauk simu pose. Ita hare VIII Governu Konstitusional prepara hela Orsamentu Jeral Estadu 2021 nia atu lori ba halo diskusaun iha Parlamentu Nacional, osan sei aprova husi Parlamentu maka lori ba Prezidente Repúblika promulga, maibé hare’e pozisaun Prezidente Parlamentu Nasional nian seidauk legál tanba seidauk simu pose husi Prezidente Repúblika. (Fontes: Jornál SUARA TIMOR LOROSAE, 1 Outubru 2020).

 

Lee Mós :
OPINIAUN LEGÁL KONA-BÁ DEKLARASAUN PRESIDENTE REPÚBLIKA FÓ KONFIANSA BA PARTIDU PLP, KHUNTU NO FRETELIN HODI MANTEIN OITAVU GUVERNU KONSTITUSIONAL

Istória Hari’i Orgaun Soberania Parlamentu Nacional iha Timor-Leste

Liu tiha tinan barak ho luta todan no resistência maka’as hasoru invasor, Timor-Leste konsegue hetan hikas fali ninia Independência iha 20 Maio 2002. República Democrática de Timor-Leste sai hanesan Estado Soberano foun dahuluk iha III Milénio, ho hun iha hakarak povu tomak nian no respeitu ba dignidade ema nian. Parlamentu Nacional, ne’ebé eleito liuhusi votu universal, livre, direto, ho valor hanesan, secreto no pessoal, nu’udar órgão soberania RDTL nian ne’ebé reprezenta cidadão timoroan hotu-hotu no iha kbiit hodi halo ligislação, halao fiscalização no hola decisão polítika. (Tuir Artigo 92 Constituisaun da RDTL haruka). Primeira legislatura dahuluk eleito iha tinan 2001 atu sai Assembleia Constituinte, hodi halo Constituição Timor-Leste nian. Ho entrada em vigor Constituição da RDTL nian, iha loron 20 de Maio de 2002, Assembleia Constituinte transforma nia-an ba Primeiro Parlamento Nacional iha Nação Timor-Leste, tuir artigo 176 Constituição da RDTL haruka. Ninia Deputadu/a dahuluk nain-88 fahe ba Bancada Parlamentar 13, ne’ebe hatudu exemplo diak multipartidarismo nian. Importante atu sublinha katak, entre Parlamentar sira ne’ebe eleitor, nain 23 feto, ne’e katak mais ou menos 30%, ne’ebe tama entre taxa sira ne’ebe aas liu iha mundu, no hatudu importansia ne’ebe timoroan fó ba feto. Depois lei hatuur quota minima ba candidate feto, ne’ebé agora dadaun exige katak tem que iha menos feto ida iha kada kandidatu nain-tolu. Iha legislatura atual iha feto nain-26 entre total Deputadu nain-65.

Parlamentu Nacional nu’udar autoridade legislativa prinsipal iha Timor-Leste. Nia iha Competência exclusivu atu halo knaar sira hanesan tuir mai ne’e: halo legislação kona-ba questão básica sira política rai-laran no rai-liur nian, kona-ba direito, liberdade no garantia sira, política da defeza no segurança, política fiscal, halo apreciação ba programa Governo nia, aprova Orçamento Geral no convenção internacional sira. Bele mós fó autorização ba Governo atu legisla kona-bá assunto balu. Parlamentu Nacional hili no fó posse ba Provedor de Direitos Humanos e Justiça, ne’ebé iha kbiit hodi rona cidadão sira nia kesar hasoru Poder Público sira no kona-bá violação direitos humanos, no depois encaminha queixa sira ne’e tuir dalan ne’ebe iha. Parlamentu Nacional nu’udar instrumentu cidadão nian hodi exerce ninia direitos liu husi demokrasia representativu. No hanesan mós lia-na’in ba vontade povo nian no instituição permanente atu kontinua hadiak nafatin Estado de direito democrático. (Fontes: https://www.parlamento.tl/node/340?language=tl, Asesu iha loron, 18 Setembru 2020).  

 

Lee Mós :
Hein Ho Pasiensia, Sei Lori Ba Ksolok “Imi ba haktuir ba João konaba saida mak imi haré no rona”

Baze Legal

Iha parte ida ne’e, hare husi prespetiva husi ba baze legal nian katak aktu ida ne’e Viola duni Konstituisaun Republika Demokratika Timor-Leste, artigu 99 (3) no Lei Rejimentu Parlamentu Nasional Artigu 17 kona-bá Kompetensia Prezidente Parlamentu Nasional. Konstituisaun Artigu 99 (3) hateten momos katak Parlamentu Nasional Reuni Ordinariamente tuir Konvokasaun Prezidente Parlamentu nian. Tanba ne’e Vise Prezidente Parlamentu Maria Angelina Lopes Sarmento nia aktu sira ne’e viola Konstituisaun da RDTL, LOFAP, Lei Kodigu Penál, no Lei Rejimentu Parlamentu Nasional. Artigu 86 (f), Hakotu Parlamentu Nasionál, iha kazu krize boot institusionál nian ne’ebé labele iha formasaun governu ka aprovasaun Orsamentu Jerál Estadu nian, iha tempu naruk liu loron neen-nulu, wainhira rona tiha ona partidu polítiku sira-ne’ebé hetan kadeira iha Parlementu Nasionál, no rona Konsellu-Estadu, iha tempu ne’ebé laiha kdasar jurídiku atu hala’o disolusaun. No tuir lolos ne’e, Parlamentu Nasional hein disolusaun husi Prezidente da Republika. Tamba ne’e Prezidente Sesante Prezidente Parlamentu Nacional, Sr. Arão Noe kontinua firme hodi defende Konsituisaun da RDTL tuir Artigu 2, (2) katak Estadu Hakruuk ba Lei-Inan Konstituisaun no Lei-Oan sira. Se nune’e, atual Prezidente Parlamentu Nacional, Dr. Aniceto Guterres ne’e kontinua ilegál la’os legál. Tamba sa maka ilegál, tamba la hetan tomada de pose husi Prezidente da Republika (PR), Dr. Francisco Guterres “Lú-Olo”. Tamba de Jure no de facto laiha. Kontinua ho Prezidente Parlamentu Nacional ilegál.

 

Rekomendasaun

 

Parlamentu Nacional no Governu dala ruma tarde atu responde sidadaun, maski sidadaun hakarak tebes atu partisipa. Hakaerek nain nia sujestaun katak estratéjia dezenvolvimentu foka ba hadi’a Governu nia abilidade ba fornese servisu públiku sira ne’ebé importante, haforsa instituisaun sub-nasionál sira hodi responde ba sidadaun nia presiza no promove komunidade no sidadaun nia envolvimentu ho governu no instituisaun lokál sira. Ikus liu, Timor-Leste hanesan Estadu Direitu Demokratiku, mai ita hotu kumpri regras Konstitusionais sira ho rigor, atu nune’e bele garante funsionamentu Estadu ne’e tuir tuir Konstituisaun no lei sira ne’ebé vigora.

*Hakerek Na’in: Alumni Universidade da Paz-(UNPAZ), Faculdade de Direito no Ativista. Artigo ida ne’e larepresenta institusaun ne’ebé hakerek na’in haknar ba, maibé idea no argumentu sira ne’ebé lekar iha artigu ne’e nudar opinião pesoál. Iha sujestaun ruma bele haruka iha e-mail: moisesvicente59@yahoo.com

 2,487 total views,  3 views today

Oinsa Ita nia Reaksaun iha Notisia Nee?
Like
Love
Haha
Wow
Sad
Angry
You have reacted on “DEFENSOR DIREITUS UMANUS NAKFILAK BA VIOLASAUN …” A few seconds ago

Bele hare Video Seluk :
  • Share
ADVERTISEMENT
SCROLL FILA BA NOTISIA

Notisia Timorpost Seluk


Komentariu :
Timorpost.com. Respeita tebes Ita Nia opiniaun. Laran luak no uza etika bainhira hatoo opiniaun. Opiniaun iha Ita Nia responsabilidsde, tuir lei ITE.

Varanda
Kategoria
Video
Buka
Watch
Facebook
error:
Simu Notifikasaun Hosi Timor Post Online! OK No