ADVERTISEMENT

Patriotismo Constitucional (III), Jürgen Habermas dehan “Verfassungspatriotismus”

Timor Post - Opiniaun
  • Share
Amo Martinho Gusmao

Hakerek Na’in: Martinho Gusmão

(Dosente Filozofia Polítika)

*) Tetu FIRAKU/FIBADA, sukat KALADI tuir LISAN Timoroan lolos nian

 Revolução Francês 1789, husik hela categoria politica sira “LIBERTÉ, ÉGALITÉ, FRATERNITÉ”. Husi ne’e, Habermas foti fali “FRATERNITÉ” hodi hakait ba Patriotismo Constitucional. Tuir ninia hanoin, ohin loron filosofia politica koko atu “links civil rights and participation with fraternity or solidarity” (hakait direito civil no participação iha fraternidade ka solidariedade). Iha globalização/ mundialização, politica nebe kmanek no murak mak “appeal for the promotion of fraternity”, wainhira rai ida-idak ko’alia konaba sira nia “national conscience”. Interesante tebes wainhira nia hato’o ideia katak, consciência nacional hakesi metin metin ho rai ida ninia historia rasik; halo sira nia “traditional ideia of ethnic belonging” nakloken liu tan, buras liu tan; historia ida nebe sei lori to’o ba “The revolutionary consciousness gave birth to a new mentality” nebe hatur iha “political practice, and a new notion of legitimacy”. Habermas dehan katak ema nebe la moris iha historia nia laran, la hatene “historical consciousness”, sira ne’e mak sei hafoer politica no Estado, halakon identidade nacional tanba la hatene halo “cultural transmissions” iha “social institutions” sira nia laran – hanesan Estado, Partido Politico no sociedade civil nia laran (Cf. J. Habermas, Between Facts and Norms: 466-7).

ADVERTISEMENT
SCROLL FILA BA NOTISIA


Hanesan ita hatene, iha historia ba ideologia sira, “LIBERTÉ” hamosu liberalismo ho capitalismo, nebe lori imperialismo ba fali colonialismo; “ÉGALITÉ” mak hahoris socialismo ho comunismo, nebe hatolun leninismo, maoismo, sandinismo, revisionismo, no seluk tan. Agora, tanba saida “FRATERNITÉ” lakon tiha husi historia Revolução nian no ideologia boot rua ne’e? Razão boot liu mak, conceito “fraternité” mai husi padre sira. Revolucionario sira hakarak halakon tiha feudalismo no cristianismo, atu halo sociedade foun ida nebe “liberal” no “social”, la iha religião no tradição (Cf., G. Antoine, Liberté, Ègalité, Fraternité ou les fluctuation d’une devise, 1981: 134; A.M. Baggio, Il principio dimenticato, 2007: 10).

Maski nune’e, Habermas dehan “I do not believe that we, as Europeans, can seriously understand concepts like morality and ethical life, person and individuality, or freedom and emancipation, without appropriating the substance of the Judeo-Christian understanding of history in terms of salvation” (Jürgen Habermas, Postmetaphysical Thinking, 1996: 15).

Kmanek wain basuk wainhira Timor-Leste hatur hikas iha Preâmbulo CRDTL, dehan “… desenvolvimento de uma sociedade SOLIDÁRIA e FRATERNA”. Ne’e duni, Timor-Leste hanesan rai ida nebe fiar ba “liberalismo” no “socialismo”, maibe liu-liu hamoris devoção boot ba “uma sociedade solidária e fraterna”.  Hanesan los kedas saida mak Habermas dehan iha leten konaba “links civil rights and participation with fraternity or solidarity”.

(3) “… desenvolvimento de uma sociedade SOLIDÁRIA e FRATERNA

Agora mak ita husu, saida mak PATRIOTISMO ne’e lerek? Oinsa mak hakait nia ho FRATERNIDADE? Liafuan “patriotismo” atu hatudu ba “sentimento hodi hadomi ba pátria”; bele dehan tuir poema Foho Ramelau – “kaer rasik kuda talin, ukun rasik ita rain”. Ema nebe hadomi nia rain, ne’e mak hanaran patriota (francês media; Latin VI). Maibe, husi hun no abut “patriōtēs” (grego) katak “mai husi rain ida”, “knuak ida”; no “patris” katak rai nebe ita horik ba ne’e mai husi liman-rohan aman sira nian (fatherland)

Hau le paper ida husi Josh Trindade/ Bryant Castro, Mari Alkatiri (7 Maiu 2006) dehan, “… to be East Timorese, we don’t need to go back to the Uma Lulik, we better defend our sovereignty and Independence. We like it or not, people of East Timor do not have Uma Lulik anymore, because the ancestors of East Timor are all wanderers (ema lao rai)” (www.indopubs.com). Molok ida ne’e, iha 2005, Mari Alkatiri sente’aan “malae boot”, halo projecto piloto atu labele hanorin religião católica iha escola. Ho ida ne’e ita hare momos katak, nia lakohi Timor ida nebe moris tuir UMA LULIK no UMA KREDA nudar mahan ba identidade nacional ho consciência nacional.

La hatene, uluk hakerek Constituição, ninia kakutak hatur iha nebe? Afinal, iha preâmbulo CRDTL hakerek konaba “Interpretando o PROFUNDO SENTIMENTO, as aspirações e a FÉ em DEUS do POVO Timor-Leste; …” no ko’alia momos konaba “usos costumeiros” (artigo 2: 4). Ne’e katak, Timor-Leste moris ona tuir hun no abut nebe Paul Ricoeur hanaran “núcleo ético-mítico” ka sasukat kdasar katak moris ne’e lulik duni. Los duni, Abílio Araújo dehan, Mari Alkatiri ne’e “wanderer” (lao rai) asli. Loron Timor oan sira hari’i FRETILIN, nia la tama iha processo ida ne’e. Mari Alkatiri hamrik iha liur! Rogério Lobato hakerek hodi sukat Mari Alkatiri nudar – “Manu fuik rai dok buka dik funan// loriku rai na’in la fo fatin” (carta 24 de Maio de 2020).

Husi nanis kedas, iha 20 de Setembro de 1974, wainhira Nicolau Lobato hato’o Manifesto FRETILIN, nia dehan “NÓS ESTAMOS na linha certa, NÓS SOMOS os únicos e legítimos depositários do legado dos nossos ANTEPASSADOS – a defesa intransigente da Libertação do nosso Povo. Por isso, não trairemos a sua memoria antes defenderemos a Independência da nossa terra a todo o transe, até ao fim porque não concebemos doutra forma o PATRIOTISMO. Toda a nossa história desses últimos cinco séculos é feita de sofrimentos, até de humilhações, é certo. Mas também desfia grandes exemplos de coragem, abnegação e orgulho”. Ida ne’e mak definição dahuluk konaba PATRIOTISMO tuir sira ida nebe hari’i FRETILIN, hun no abut lolos … la’os sanak dikin. Iha neba ita hare momos mak Nicolau Lobato, Xavier do Amaral, Sha’a Na Na, Ramos Horta, Sahe, Abílio Araújo, Mau Lear, no Mau Kruma. Husi sira ne’e Sha’a Na Na, Ramos Horta ka Abilio Araujo mak dehan “Hau mak FUNDADOR FRETILIN” karik, hau sei foti chapeu. Ba hau, Dr. Mari Alkatiri tuir ninia liafuan rasik ma “manu inan kokotek la tolun” (liafuan hakerek iha FB atu hatudu ba hau); hau hanoin, “manu aman kokorek iha loron sae aas tiha ona” (ayam berkokok di siang bolong).

Lee Mós :
Futuru Plataforma; Entre Nonu ka Nolu. Futuru Falbo; Entre Falla ka Forma

Esplendido! (1) Nicolau Lobato la temin, la dehan “Hau mak Fundador FRETILIN”. Lae! Iha Manifesto FRETILIN, nia dehan momos kedas “NÓS ESTAMOS na linha certa, NÓS SOMOS os únicos e legítimos depositários do legado dos nossos ANTEPASSADOS”. Hau hanoin, Mari Alkatiri koko atu hakotu tali nebe hakesi FRETILIN ho “antepassados” (“wanderers”), halakon tiha katak klibur Timoroan sira mak luta hamutuk, terus hamutuk too mate mutuk. Halo nusa ba mos Mari Alkatiri ninia “ancestors” mak lao rai sira (“manu fuik lao rai buka dik funan”). Sira la iha duni sira nia UMA LULIK. Timoroan la hatene discriminação, laos racista. Oinsa ba mos, minoria ida lao rai hanesan Mari Alkatiri ho nia família sira bele moris hakmatek iha rai ida ne’e. Maibe, la significa rai Timor hakruk bebeik ba lao rai sira …! Tan sa? Tan Timor hakoak metin malu ho liafuan “FIRAKU/ FIBADA”, ka “KALADI” (hau sei explica hikas). Tan ne’e mak Nicolau Lobato dehan ““NÓS ESTAMOS NÓS SOMOS”.

Tuir mai (2), Nicolau Lobato dehan FRETILIN ne’e “… únicos e legítimos depositários do legado dos nossos antepassados – a defesa intransigente da Libertação do nosso Povo. Interessante, iha 19 de Maio de 1975, nia tur hamutuk ho Abílio Araújo halo conferencia de imprensa iha Lisboa, dehan, “A FRETILIN considera-se, portanto, a continuadora de todas as tentativas emancipalista e a materialização das mais profundas aspirações do nosso Povo”. Hare didiak liafaun “únicos e legítimos depositários do legado”, nune’e mos “a continuadora”. Ne’e katak ema sira nebe hari’i no hamoris ASDT/ FRETILIN la temi no la hanaran sira nia’aan “FUNDADOR”, maibe “LEGADO” (pewaris) no “CONTINUADOR” (penerus). Liafuan “fundador” ne’e tama iha vocabulário FRETILIN nian. Wainhira hau ba visita sarani balun nia uma, hau hare sira tak Alkatiri nia foto hamutuk ho bandeira partido Fretilin, no hakerek “fundador”. Sim, Mari Alkatiri mak “fundador” Partido Fretilin iha 2000. Maibe, nia la’os Fundador FRETILIN iha 1974.

Nune’e mos (3), Nicolau Lobato ko’alia konaba PATRIOTISMO ba ema sira nebe hatudu “a defesa intransigente da Libertação”; sira nebe aten brani “defenderemos a Independência”. Hakerek momos kedas, liafuan “Defende”, laos “Roubando”. Dala ida tan, saida mak Fretilin, KHUNTO no PLP halo iha 18-19 de Maio de 2020 ne’e la’os “defende” maibe “roubando” (hadau, nauk). Iha mundo tomak, wainhira ko’alia konaba democracia processual, sasukat aas liu no moderno liu mak “free and fair election”. Wainhira criteria ida ne’e la iha, mak ukun nebe Partido Fretilin hadau hamutuk ho PLP no KHUNTO ne’e “golpe de Estado” ida tan la “livre e justo”. Tuir FRETILIN 1974 nian dehan, “principio justo, método correcto”; maibe ba fali Partido Fretilin, sarkele de’it mak ba.

Husi Manifesto FRETILIN ne’e mak Sha’a Na Na hakerek uluk poema “Pátria” (publica 8 de Novembro de 1975); Borja da Costa hakerek tan “Pátria! Pátria” (27 de Novembro de 1975) no dader tuir mai Afonso Redentor Araújo halo kedas musica; loraik 28 de Novembro de 1975 mosu nudar hino nacional (ikus mai mak Abilio Araujo halo diak ninia arranjo). Husi discurso Nicolau Lobato nian tutan ba poema Sha’a Na Na ho Borja da Costa nian ne’e mak ita bele hatene oinsa “patriotismo” Timor-Leste.

Pátria (Sha’a Na Na)

 

Pátria é, pois, o solo que deu o ser

Drama, poema, tempo e o espaço,

Das gerações, que passam, forte laço

E as verdades que esmos a viver.

 

Pátria … é sepultura … é sofrer

De quem marca, co’a vida, um novo passo.

Ao povo — uma Pátria — é, num traço

simples … Independência até morrer!

 

Do trabalho o berço, paz, tormento,

Pátria é a vida, orgulho, a aliança

Da alegria, do amor, do sentimento.

 

Pátria … é tradições, passado e herança!

O som da bala é … Pátria, de momento!

Pátria … é do futuro a esperança!

Pátria! Pátria! (Borja da Costa)

 

Pátria, Pátria!

Timor-Leste, nossa Nação

Glória ao Povo e aos heróis

Da nossa libertação.

 

 

Vencemos o colonialismo

Gritamos, abaixo o Imperialismo

Terra livre, Povo livre

Não, não, não, à exploração.

 

Avante unidos

Firmes e decididos

Na luta contra o Imperialismo

O inimigo dos Povos

Até a vitória final

Pelo cominho da Revolução.

Liu husi poema rua ne’e ita bele hare patriotismo nudar “moral” no “politica”. Uluk nanain, liafuan “moral” la’os konaba doutrina Igreja Catolica nian, maibe liu-liu sai hanesan oinsa mak tradição local no valor universal hakawe malu. Hanesan Alkatiri nia liafuan katak “uma lulik” la folin ona, hatudu katak nia ain kudeuk; nune’e mos halakon “valor universal”, ne’e halo ninia kakutak ferujem duni. Iha poema Sha’a Na Na no Borja da Costa nian, ita bele hare oinsa mak hametin patriotismo moral.

Ida uluk (1), “patriotismo extremo”, wainhira Sha’a Na Na dehan “Independência até morrer!” – ukun rasik’aan too mate; Borja da Costa dehan “Não, não, não, à exploração”. Iha caso ida ne’e sira na’in rua hanorin katak ba Nação tomak nia moris naruk, haluha tiha aan rasik no dehan lae kedas ba buat hotu nebe halo aat, mate mos ba de’it (N. Machiavelli, Il principe, 2000: 515).

Tuir mai (2), “patriotismo robusto” ka patriotismo nebe dehan “tuba rai metin”. Filosofo husi USA, Alasdair MacIntryre dehan patriotismo ne’e hanesan virtude ida nebe mosu no moris iha rai ida, lisan ida, comunidade ida nia let. Ema nebe tuba-rai metin katak nia iha moralidade ida nebe mai husi nia bein-alak sira. Hatur iha Timor karik hanesan Nicolau Lobato dehan konaba Kultur nudar “[…] um mundo de conceitos e valores internos, do espírito, tais como seu sentir, e pensar, a sua filosofia da vida, a sua elevação moral, a sua religião, a sua língua, o repertório das suas tradições, […]”. MacIntyre rasik dehan, “[…] I can only be a moral agent because we are moral agents [] Detached from my community, I will be apt to lose my hold upon all genuine standards of judgment”. To’o iha ne’e Mari Alkatiri lakon ninia fatin no labele duni tuba-rai metin, wainhira nia hanoin katak UMA LULIK no UMA KREDA ne’e la iha ona fatin iha RAI TIMOR. Dala ida tan, PATRIOTA sira laos ema nebe hobur hamutuk atu hadau fatin ukun, kaer metin status quo, maibe “the nation conceived as a project” (hare no lori nacao ne’e hanesan ema hotu nia kosar-wen, ema hotu nia kolen). Los duni, Sha’a Na Na dehan,  “Pátria … é tradições, passado e herança!// O som da bala é … Pátria, de momento!// Pátria … é do futuro a esperança!”.

Hanoin seluk (3) mak hanaran “patriotismo moderado”. Iha cenário politico loro-loron ita hare ona “extremismo” Mari Alkatiri nebe hakarak sobu Timor nia lisan no fiar (lulik no sarani) hodi hari’i Rai Foun ida nebe la existe; husi biban seluk Xanana Gusmão (hanesan mos Borja da Costa ho Nicolau Lobato) koko atu kaer metin tradição, religião … hodi tutan “antepassado” sira nia lian to’o mai o n no bei-oan sira. Polarizacao ne’e hatudu iha partido rua – Fretilin versus CNRT. Husi geração foun sira nebe kaer ninia UMA LISAN no UMA KREDA hahu mosu movimento konaba “patria” husi “compatriota” sira. Movimento ida ne’e hahu mosu, por exemplo iha partido ki’ik hanesan PUDD. Fou-foun ema hotu tau laran no tau néon ba PD. Maibe, PD hahu namdoras ona no roda “moderado” ku’ak tan kolen demais hasoru “confrontação” entre Alkatiri ho Xanana, Fretilin ho CNRT. Ne’e duni, hare husi composição agora, PD no PUDD tenki buka malu, tulun malu atu sai “Pátria … é do futuro a esperança!” (Sha’a Na Na). PD ho PUDD la’os partido sira nebe “hamrik de’it iha klaran”, maibe sai mos “kompas” atu hatudu dalan, fo “opção” no halo “alternativa”. PD no PUDD sai moderado bele hili partido hotu nudar “aliado”, inclui Fretilin. Maibe ho Alkatiri, la iha futuro tan ninia passado no antepassado sira “all wanderers (ema lao rai)”.

Seluk (4), dala ruma matenek nain sira dehan “deflated patriotism” – patriotismo ida nebe naksobu. Ida ne’e ita hare iha PLP no KHUNTO. Hau la hare, tan sa mak General Taur Matan Ruak ko’alia fiar’aan los dehan “hakoi sira”! Hakoi se? Hau mos laran sae atu muta hare Naimori Bukar nebe dehan “respeito Maun Boot, maibe hadomi Povo”. PLP ho KHUNTO, husi kedas sira nia líder halo “deflação” boot ida wainhira ko’alia konaba “gratidão” ba “Maun Boot”, lian furak demais ko’alia dehan “Timor tenki ba oin”, maibe la hatudu “obrigação moral” hodi tane metin Nacao ida ne’e ninia “bem comum” (Maurizio Viroli, For Love of Country: An Essay on Patriotism and Nationalism, 1995: 9). Ba sira, hadomi Nação ne’e tenki hatur iha sira nia “benefit”. Wainhira beneficio ba sira la iha, nune’e Pátria nia moris tenki lao maibe “compatriota” sira ninia dalan tenki tesi kotu; no sei “hetan oportunidade dala ida de’it … hakoi sira, se lae lalika dehan hau general”. Ba Maun Taur Matan Ruak, “gratidão” ne’e depende ba “quid pro quo” (saida mak serve ba se). Tuir lolos, nudar “General”, hatudu uluk lai “fairness” (justeza) ba ninia compatriota, “Irmão da luta”. La’os “hakoi sira” …! Dalan nebe los, wainhira “compatriota” hadomi malu no fo diak ba malu. Problema boot liu iha “compatriota” mak sira hamutuk “to enjoy the benefits of the enterprise, and fairness demands”, maibe wainhira fahe malu “kadeira” ka “projecto” mak la satisfaz ona, liu-liu hasoru ona “who stand outsider the special relationship constituted by the political enteprise” (Richard Dagger, American Political Science Review, 79 [1985]: 433), hahu haksesuk malu, hadau malu no ikus mai riba tun “meja PPN”. Ita hare took, KHUNTO hetan ona kadeira 10 husi AMP IX (nebe Lu-Olo halo “abortu” tiha), maibe nakdedar los ba kadeira 15 husi VIII Governo (nebe Fretilin “vota contra”) ne’e iha duni “benefit” tuir Naimori Bukar nia mehi ka lae? Se iku mai mak KHUNTO hetan la tuir “benefit”, sira “hadomi Povo” nafatin, ka tutur sasan ba buka fali CNRT? Halo nusa mos ida ne’e hatudu duni “deflação patriotismo”.

Ikus liu (5), “patriotismo ético”. Ita fila ba “Pátira”, wainhira Sha’a Na Na dehan, katak patriotismo hatudu “Do trabalho o berço, paz, tormento// Pátria é a vida, orgulho, a aliança// Da alegria, do amor, do sentimento”. Liu-liu ho imperativo categórico (doutrina moral Immanuel Kant nian) foun iha liafuan “Pátria! Pátria!” dehan katak “Vencemos o colonialismo// Gritamos, abaixo o Imperialismo// Terra livre, Povo livre// Não, não, não, à exploração”. Tan afinal das contas, “O inimigo dos Povos” laos ona ema liur, maibe Timoroan rasik halo ba Timoroan rasik tan de’it “manu fuik lao rai mai buka dik funan” nia hahalok.

Hau hanoin, PATRIOTISMO lolos mak hatur iha Preâmbulo CONSTITUIÇÃO RDTL nian katak, “… desenvolvimento de uma sociedade solidária e fraterna”. Hare husi aspecto ÉTICO, Habermas dehan katak “SOLIDÁRIA e FRATERNA” mai husi conceito Judeo-Cristã nian; iha Timor-Leste ida ne’e mai husi UMA KREDA católica (hahu 1515). Husi UMA LULIK sira iha Timor, hau gosta tebes traduz FRATERNIDADE ba “FIRAKU-FIBADA” (hireraku/ hirebada) ho “KALADI”. Liafuan “FIRAKU” hatudu katak “ita maun, ita alin” (FRATERNA); husi biban seluk, “FIBADA” atu dehan “ita maluk” (ne’e hanesan ho ideia SOLIDÁRIA). Nune’e mos, “KALADI” mai husi dalen malaio katak “kaka + ade” – katak, maun ho alin, hatudu kedas ba “sociedade solidária e fraterna”.

 

Tuir lisan Timor nian, “firaku” ho “kaladi” mak hatene “hafolin” (malaio dehan: Barlaki). Sira nia lisan “patrilineal”. Nune’e, Pátria ne’e tama duni sira nia kakutak no fuan laran, tan rikusoi rai nian no bein-alak sira nian iha “aman nia rain” (fatherland). Maibe, la dehan katak, LAO RAI sira la hetan fatin. Timor-Leste nia LISAN “fo fatin” ba “manu fuik lao rai”, wainhira nia “laran kmaus hanesan manu falur”, katak ema diak, hatudu domin ba rai ne’e. Tan ne’e, mosu liafuan “FIBADA” (hirebada) – ita nia maluk lao rai. Husi ne’e ita bele compreende, tan sa Timor mos loke dalan ba “matrilineal” wainhira “mane foun” mai hola “feto” hela iha feto nia rain, sira sai “mane liurai”. Hanesan Bunak, Dadi no Tetum sira. Iha sistema ida ne’e, hari’i UMA KAIN ida ne’e hanaran “hafen” (malaio dehan: Barbini). Iha debate konaba “barlaque” (1970), Abílio Araújo ho Nicolau Lobato ko’alia bebeik konaba “sigilio ou enigma” ka “sagrados da alma” rai doben Timor-Leste. La’os fahi, kuda, karau, surik, belak, kaibauk, tais … mak sukat maibe “halo folin” – katak, dignificar, valorizar (to dignify, to value). Los duni, la’os “hafoli” no “hafen” mak hatudu domin ba malu, maibe “habani”. Timor-Leste ninia “solidariedade” ho “fraternidade” hetan síntese iha conceito “HABANI”, katak “há-ba-mai” wainhira fen-laen hola malu hatene malu katak “lia nosi mane nian sira-rua ba nobun, lia nosi feto nian sira-rua mai nobun”. Ne’e duni, Timor-Leste ne’e ninia hun no abut mak “pluralista” nebe moris hamutuk iha “justaposição”, no la dun iha hanoin, sa tan hamoris iha fuan ho néon atu halo “oposição”.

PATRIOTISMO CONSTITUCIONAL ninia “enigma” no “sagrados da alma” mak FRETERNIDADE (solidariedade) hare malu hanesan FIRAKU/FIBADA ho KALADAI. Ita halo Timor-Leste ne’e fatin nebe hamrik metin iha UMA KREDA no UMA LULIK nia laran hanesan ita nia “moral identity and integrity of our country” nebe tula ba ita nia letan nudar “moral duty” (Igor Primoratz, Identity, Self-Determination and Secession, 2006: 91-106). Hodi ida ne’e ita mos kbiit no beran dehan SABEMOS E, PODEMOS, E DEVEMOS VENCER.

 1,044 total views,  6 views today

Oinsa Ita nia Reaksaun iha Notisia Nee?
Like
Love
Haha
Wow
Sad
Angry
You have reacted on “Patriotismo Constitucional (III), Jürgen Haberm…” A few seconds ago

Bele hare Video Seluk :
  • Share
ADVERTISEMENT
SCROLL FILA BA NOTISIA

Notisia Timorpost Seluk


Komentariu :
Timorpost.com. Respeita tebes Ita Nia opiniaun. Laran luak no uza etika bainhira hatoo opiniaun. Opiniaun iha Ita Nia responsabilidsde, tuir lei ITE.

Varanda
Kategoria
Video
Buka
Watch
Facebook
error:
Simu Notifikasaun Hosi Timor Post Online! OK No