DILI (Timor Post)—Animal fuik barak mak daudaun ne’e ameasadu lakon, liuliu animal protejida sira tanba komunidade barak mak kasa arbiru animal iha ai-laran, kuandu ema hotu la ho konsiensa hodi kuidadu maka loron ida bele mohu.
Diretór Jerál Floresta, Raimundo Mau, dehan dekretu lei biodiversidade ninian iha ne’ebá alista flora no fauna sira mak iha estatutu protesaun.
“Ita nia flora ho fauna, ai-horis ho balada fuik sira ne’e moris iha area sira ne’ebé maka apropriadu, iha area sira ne’ebé dezena lei atu hetan protesaun, hanesan area protejida sira,” nia dehan ba Timor Post, Tersa (14/09).
Nia hatete, iha area protejida ba animal fuik sira iha rai maran ne’e hamutuk 44, ne’ebé mak iha ninia kritériu tékniku ne’ebé presiza hetan protesaun, indikasaun ida mak nia kobertura floresta di’ak, area sira ne’e hanesan area moris fatin ba balada sira.
Portantu, balada sira ne’e alista ona iha dekretu lei biodiversidade, liuliu balada sira ne’ebe mak ninia estatutu ameasa atu mohu, tantu sira ne’ebé dolar, sira ne’ebé semo, sira ne’ebé nani iha bee laran.
No iha lei, obriga sidadaun hotu atu kuidadu animál sira ne’e, husi hahalok ilegál sira, ezemplu hanesan kasa ilegál sira uza armas ne’ebé mak la tuir lei.
“Ita iha lei armas branka ne’ebé mak regula, uzu públiku kona ba sasán kro’at ne’ebé mak uza ba iha kasa, ita iha kódigu penal, ita iha lei ba baze ambientál, ita iha lei baze florestál, dekreta lei sira, lei biodiversidade, lei para protejida sira, nune’e legalmente ita sufisiente ba, kondena se de’it mak kontra lei ne,” nia katak.
Kona-ba sidadaun sira ne’ebé mak fa’an animal fuik iha dalan ninin no sira ne’ebé kaer hodi hakiak, nia dehan, ne’e konta lei balun ne’ebé mak ho klase ekonomia ne’ebé boot, maka hakarak hakiak balada fuik ne’e mós kontra lei.
Enkuantu, sira ne’ebé kaer faan iha estrada ninin, nia hatete, ne’e mós kontra lei sira ne’ebé mak klase ekonomia boot, mais ema balun hela iha sidade gosta hakiak balada fuik sira ho kondisaun ema ne’ebé mak la’ós ema bai-bain, maibé atu dehan de’it katak hakiak balada fuik, ne’ebé mak fora husi nia fatin moris ne’e kontra lei
“Iha balada ne’ebé proteje kuaze sira namkari iha area protejida sira hotu, unidade area protejida ne’e hanesan ohin ha’u hatete iha 44 area parke nasionál, ezemplu parke Nino Konis Santana iha munisípiu Lautem, area protejida foho Matebian, foho mundu perdidu, iha munisípiu sira ne’e kuaze iha area sira ne’ebé designadus protejida
Nia esplika, kona-ba balada fuik sira ne’ebé mak ameasadu mohu, ba daudaun mak hanesan balada fuik sira ne’ebé mak kada loron ema estraga.
“Ita nia manu loriku, manu kakatua, rusa Timor, samea piton, lenuk tasi, sira nia estatutu ne’ebé mak hetan perigozu no ameasadu atu mohu sira nia estatutu mós iha médiu lokalmente ladún iha,” nia dehan.
Tuir nia, Timor iha balada ne’ebé mak konsidera hanesan endémiku, hanesan kakatua baber kinur, kakoak, loriku, lafaek rai maran no ikan.
“Ita nia balada endémiku, hanesan Kakatua baber kinur, ne’e orijinal endémiku, kakoak ne’e mós endémiku loriku, original Timor ninian balada seluk hanesan iha Ataúru, lafaek rai maran rai maran ne’ebé mak nia naruk ne to metru ida ne mós endémiku ikan mós hanesan, iha lagoa Iralalaru iha ikan balun mak moris de’it iha lagoa ne’ebá,” nia afirma.
Aleinde ne’e, iha mós manu imigrante ne’ebé mak mosu mai husi nasaun seluk, iha balada fuik balun ne’ebé mak kategoria ba iha balada imigrante, liuliu manu imigrante sira, ne’ebé mak kuandu tempu rai malirin nia muda fali ba fatin ne’ebé mak klima manas uitoan.
“Naturalmente, lagoa hanesan Tasi-Tolu importante ba manu fuik, lagoa Maubara, lagoa Iralalaru no lagoa eraulu no sira seluk tan, manu fuik ne’ebé mai tránzitu semo ho distansia dook, balada imigrante liuliu manu imigrante sira, manu sira ne’ebé mak kuandu tempu rai malirin iha kontinente seluk, ezemplu Australia, sira muda ba fali kontinente seluk ne’ebé mak nia klima manas uitoan,” nia katak.
Portantu, husi tinan dékada rua ikus ne’e, peskizadór balun relata katak tanba hahalok ema balun ne’ebé mak demasiadu, entaun espésie, balada fuik sira ne’e balun lakon ona, menus husi espésie sanulu lakon tanba de’it ema nia hahalok
Nia mós husu ba sidadaun sira hotu, atu fó kontribuisaun hotu hodi bele kuidadu bio diversidade no balada fuik sira karik la’ós nia fatin moris.
“Ha’u husu ba sidadaun kontribuisaun hotu para labele hakiak balada fuik iha ita nia uma, tanba ne’e la’os ninia fatin moris, ninia fatin moris iha ninia natureza rasik,” nia dehan.
“Maibé, haree ba ita nia realidade, komunidade ne’ebé mak sei presiza nafatin eduka saun sívika presiza nafatin oinsá fanu sira nia konsensia ida ne mak sai intensaun governu ministériu relevante sira MAP, kontinua habelar edukasaun sívika ba iha sidadaun hotu para atu bele partisipa iha protesaun ba iha biodiversidade,” hakotu nia. (Mj8/mj1)
2,123 total views, 3 views today
Bele hare Video Seluk :
Subscribe to Timorpost
